نوشته ۱۸۱ (همه ی راه ها به رم می رسد)

گفته بودم درباره­ی نمودهای اختلاف قدرت می­نویسم، می­خواهم به دو مورد مهم اشاره کنم.

عشق یک نمونه­ی بارز اختلاف قدرت است. فرد عاشق به معشوق خود نیاز دارد و اختلاف قدرت موجب جریان می­شود. می­تواند این نیاز دو طرفه باشد ولی ماهیت آن تغییر نمی­کند. فرد برای رفع نیاز خود به منبع قوی­تر گرایش دارد. ممکن است این تصور پیش بیاید که آیا غذا هم از انسان قوی­تر است که انسان به­ش نیاز دارد و برای رسیدن به آن تلاش می­کند؟ اما در حقیقت وقتی صحبت از انسان و روابط انسانی می­شود دو انسان یک سیستم در نظر گرفته می­شود و از این دید رابطه انسان-غذا یک سیستم نیست. در مورد عشق، صحبت از تشکیل یک سیستم است که هر کدام از اعضا قدرتی دارند. از آن­جا که انسان موجودی چند بعدی است، ممکن است در برخی ابعاد یک نفر قوی­تر باشد و موارد دیگر فرد مقابل او و برآیندشان تقریباً حالت برابر داشته باشد. مسلماْ هدف در این حالت بقای بیش تر اعضا ست. در این صورت دو نفر هم­دیگر را کامل می­کنند. اگر رابطه یک بعدی باشد، یعنی رابطه عاشق و معشوقی قطعاً پایدار نخواهد بود زیرا موجب نابودی معشوق می­شود و اصلاْ سیستم تعریف نمی شود. فرد عاشق نیازهاش برآورده می­شود ولی معشوق نه. می­توان این رابطه را که این همه مورد علاقه و توجه مردم است و عشق راستین می­دانندش به رابطه­ی انگلی تشبیه کرد. در واقع وجه تسمیه عشق که از گیاه عَشَقه گرفته شده (گیاهی مانند پیچک که دور گیاهی دیگر –درخت-  می­پیچد و ازش تغذیه می­کند تا خشک می­شود) بسیار به­جا و مناسب است. دلیل رد کردن معشوق همین است که اگر فرد صرفاً عاشق باشد چرا باید جواب مثبت بدهم؟ او کدام نیازم را ارضا می­کند؟

قبلاً در نوشته­یی (مجنون مرد اما جنون نه) به این نوع عشق اشاره کردم. می­خواهم خودمان را جای یک شاعر بگذاریم و ببینیم شعر عاشقانه چطور به وجود می­آید (بحث عرفان را ازش جدا می­کنیم که آن هم در اصل اختلاف پتانسیل بی­نهایت است):

دیدیم که برای ایجاد یک رابطه باید دو طرف نیاز هم را برآورده کنند. مهم­ترین پارامترها هم پول، قدرت جسمانی، قدرت علمی یا قدرت سیاسی است (می­توان برای آدم­های فرهیخته قدرت بینش یا شعور را هم در نظر گرفت و دلیل در پرانتز گذاشتن این مسئله کم ارزش بودن­ش است). شاعر کدام­شان را دارد؟ هیچ­کدام (اگر بینش یا شعور داشته باشد هم چندان فایده­یی براش نخواهد داشت). شاعر خیلی اعتبار داشته باشد از صله­های پادشاه استفاده می­کند. آن­وقت زمانی که می­خواهد از زنی (یا در فرهنگ ما از پسری) کام بگیرد، باید به گونه­یی توانایی­های خود را به طرف نشان دهد.

مهم­ترین استراتژی شاعر رجز خواندن است: تو کسی مثل من وفادار و دل­سوخته و در نهایت از جان گذشتگی و فلان و بهمان پیدا نمی­کنی و شاعر از عامل قدرت­ش (جادوی کلمات) استفاده می­کند.

دومین استراتژی اغراق بیش از حد ویژگی­های معشوق است: تو آیت حسنی و لبت کان لعل است و هر که نداند فکر می­کند طرف دختر شایسته سال بوده.

سومین روش محو آینده­ و ترساندن است. ترساندن عمدتاً با یادآوری کوتاهی عمر و از بین رفتن زیبایی است (در غزلیات شکسپیر در موارد زیادی این مسئله به چشم می­خورد):

چند روزی که در این مرحله فرصت داری     خوش بیاسای زمانی که زمان این همه نیست

و می­توان موارد دیگری را که بر حسب شرایط تغییر می­کنند پیدا کرد. در کل می­توان این­طور گفت که شاعر اصالت را به نیاز می­دهد. این حق را به خود می­دهد که عشق­ش را اصل بداند، خودش را رنج دیده یا شهید نشان بدهد. با کلمات­ش معشوق را به بی­وفایی متهم کند. نتیجه­ش این می­شود که خیلی از عشاق شکست­خورده می­گویند طرف لیاقت عشق منو نداشت. در حالی که فرد جنسی که عرضه می­کند همه نیاز است و هیچ ویژگی برجسته در آن به چشم نمی­خورد. وقتی هم بحث به این­جا می­رسد قطعاٌ نقطه­ی مثبت­شان را دل پاک و صفای روح می­دانند که با این مفاهیم آبی گرم نمی­شود. آن وقت می­رود و هی شعر می­خواند و هی خودش را با عشاق دل­شکسته ادبیات مقایسه می­کند و آه می­کشد و چون عشق یک مفهوم جهان­شمول است، قطعاً می­تواند شرایط خود را در ادبیات ببیند. مخصوصاً غزلیات حافظ که به دلیل استعاری و کنایی بودن هر کس می­تواند تعبیر و تفسیری داشته باشد.

در واقع ادبیات فرهنگ را این­گونه تغییر می­دهد که خیلی از آزار و اذیت­ها با عشق توجیه شوند: من این کار را کردم چون عاشق­ش بودم. این استدلال نشان می­دهدکه فرد عشق را حق می­داند، در صورتی که تنها یک­جور خودخواهی است. البته باز با توجه به معنی لفظی عشق مبنی بر نابودی طرف همه­ی این استدلال­ها درست در می­آید.

مورد دوم بحث رویارویی فرهنگ­هاست. فرهنگ ضعیف به سمت فرهنگ قوی می­رود. در این­جا نمی­توان گفت بحث حمله و هجوم مطرح می­شود. حتی اگر دنیای رسانه­یی امروز هم نباشد که بخواهد نقاط مثبت فرهنگ خود را بزرگ­ نشان دهد باز این اتفاق می­افتد. اگر فردی شیک و جذاب در خیابان راه برود، کسی که نسبت به او احساس ضعف کند، کاری می­کند که شبیه او بشود (یا در ایران کاری می­کند که دیگر به خیابان نیاید). در واقع باز اختلاف پتانسیل یا قدرت موجب جریان می­شود. در مورد فرهنگ ما و غرب، در گذشته هر چه داشتیم مهم نیست (چند وقت پیش به دوست­م می­گفتم ایران کشوری­ست که در آن واژه­ی همسر –به زیبایی این کلمه دقت کنید- در زبان روزمره وجود دارد و اصلاً برای زن­ها ارزش قائل نیستند. در زبان فارسی برای او مذکر و مونث نداریم. همین پرانتز خودش بحث مفصلی را پیش می­کشد.) مهم این است که الان به صورت منفعل عمل می­کنیم. بحث آوردن دلیل و آسیب­شناسی نیست. فقط می­خواستم بگویم اصل ساده­یی برای این پدیده وجود دارد. در نتیجه راه حل کلی هم بسیار ساده است. پتانسیل­مان را بالا ببریم. افزایش پتانسیل به طراحی درست سیستم بستگی دارد که بسیار پیچیده است.