نوشته ۲۴۷ (حاشیه یی بر مقاله ی دکارت)

می­گویی: "من به وجود فلان پدیده ایمان دارم."

منظورت این است که فلان پدیده در هر شرایط و زمان و مکانی وجود دارد.

می­گویی: "ایمان دارم که فلان پدیده رخ می­دهد."

یعنی احتمال وقوع­ش 1 است. (در علم احتمال، وقوع پدیده­ی مطلوب احتمالی بین 0 و 1 دارد)

زمانی که از فعل ایمان داشتن استفاده می­کنیم، احتمال وجود یا رخ­داد پدیده از نظر ما 1 است و به همین نسبت اگر از افعال اعتقاد داشتن و باور داشتن و قبول داشتن استفاده کنیم به طور ضمنی احتمال پایین می­آید.

"یک­"ی که در بحث ایمان مطرح می­شود کاملاً نظری و به عبارت دیگر مطلق است. مثلاً می­گویم زمین دور خورشید می­چرخد، گزاره­ی من بر اساس مشاهده­ی (غیرمستقیم) میلیون­ها بار چرخش زمین به دور خورشید گفته می­شود و احتمال این که زمین در آینده به دور خورشید بچرخد بر اساس چنین داده­یی آن­قدر زیاد است که می­شود آن را 1 در نظر گرفت ولی در واقع یک عدد اعشاری بسیار نزدیک به یک است که آن را با تقریب خیلی خوب می­توان 1 دانست. بنابراین چنین گزاره­یی به هیچ وجه مطلق نیست، همان­طوری که می­دانیم دانشمندان پایان جهان را هم تقریباً تخمین زده­ند و روزی خواهد آمد که زمین دیگر دور خورشید نخواهد چرخید.

بی­نهایت تنها در ذهن انسان است که می­تواند شکل بگیرد، همه­ی پدیده­های عینی ولو بسیار زیاد مقدار دارند و نمی­توان گفت بی­نهایت هستند و ناتوانی ما در شمارش و اندازه­گیری نمی­تواند دال بر بی­شمار بودن باشد. اما ذهن می­تواند بی­نهایت بسازد. زمانی که عدد به وجود آمد و ذهن استدلال کرد که اعداد پایانی ندارند، البته در مرحله­ی پیش­رفته­ی تکامل اعداد، مفهوم بی­نهایت شکل گرفته بود. مطلق هم تنها در ذهن وجود دارد.

فرض کنیم که افراد یک شهر با هم زورآزمایی می­کنند و مچ می­اندازند. هر کسی با قهرمان مسابقه­ی قبل مچ می­اندازد و اگر برد، جای او می­نشیند. افراد می­توانند این­طور استنتاج کنند کسی که مچ دست دیگری را می­خواباند ازش قوی­تر است. این استنتاج بر اساس مشاهده­ی مستقیم از زورآزمایی شکل می­گیرد، با این که زور دو نفر تنها به یک شیوه و بدون در نظر گرفتن شرایط مانند پیری یا به عبارت دیگر در یک بعد سنجیده می­شود، با این حال می­تواند معیاری برای قوی­تر بودن باشد. همین طور فردی می­آید که از قبلی قوی­تر است و انگار این زورآزمایی هیچ وقت پایان ندارد. اگر میزان قدرت افراد را با اعداد نشان دهیم، عدد پشت سر هم بزرگ می­شود و به همین ترتیب قادر مطلق در ذهن­ها به وجود می­آید. بقیه­ی صفت­ها هم همین­طور، عالم مطلق، عادل مطلق و صفاتی از این دست.

لازم نیست که فرد تا یک میلیارد را بشمارد و مفهوم مطلق در ذهن­ش شکل بگیرد، زمانی که به این درک می­رسد: اگر به هر عددی که در ذهن دارد یکی اضافه کند، به مفهوم بی­نهایت خواهد رسید. در زورآزمایی هم همین­طور. فرد می­بیند هزار نفر آمده­ند و رفته­ند و فردی قوی­تر پیدا شده. او با یک استقرای ساده می­گوید پس کس دیگری هم می­آید که مچ قهرمان فعلی را بخواباند و به همین ترتیب در ذهن پیش می­رود تا به مطلق می­رسد. رسیدن به مطلق با درک روند امکان­پذیر است.

برای بیان مطلق به صورت گزاره­ی منطقی از "هر" به طور مستقیم یا ضمنی استفاده می­کنیم که به آن سور عمومی می­گوییم.

چند گزاره که با سور عمومی بیان می­شوند را مثال می­زنم.

همه­ی فلزات در اثر حرارت منبسط می­شوند. (هر فلزی در اثر حرارت منبسط می­شود)

آلبر کامو روزی یک بسته سیگار می­کشد. (آلبر کامو هر روز یک بسته سیگار می­کشد)

آدم حالش از جنایت به هم می­خورد. (هر آدمی حال­ش از جنایت به هم می­خورد یا هر کس که آدم است حال­ش از جنایت به هم می­خورد)

گزاره عبارتی­ست که درست یا نادرست باشد. گزاره­هایی که از سور عمومی و یا سور صفر استفاده می­کنند (سور صفر عکس سور عمومی است یعنی تحت هیچ شرایط وجود ندارد) نشان دادن نادرستی­شان راحت­تر از درستی­شان است. کافی­ست یک مثال نقض پیدا کنیم تا گزاره نادرست بشود.

از نظر منطقی اگر آلبرکامو یک روز یک بسته سیگار نکشد، گزاره نادرست است. با این که ما می­توانیم درک کنیم که منظور جمله این نیست که آلبرکامو دقیقاً هر روز یک بسته سیگار می­کشد.

در مورد گزاره­ی اول و سوم درستی و نادرستی گزاره بستگی به تعریف ما دارد. چه موادی را فلز می­نامیم و آن­ها آیا این خاصیت را دارند یا نه. در مورد فلز یا نافلز بودن ما به قرارداد واحد جهانی رسیده­ایم ولی درباره­ی آدم بودن چه؟ آیا می­توان درستی یا نادرستی گزاره را نشان داد؟ البته هرطوری که فرد تعریف کند و هر خصوصیتی که برای آدمِ ذهن خودش قائل شود محتمل آن است یک نفر در این جهان شش میلیاردی باشد که همه­ی آن خصوصیات را داشته باشد و حال­ش از جنایت به هم نخورد. در واقع این گزاره را می­توان بی­معنی دانست چون نه اثبات می­شود نه انکار. البته مقصود گوینده­ی این جمله بیان احساس خودش نسبت به جنایت است و می­توانیم انزجارش را حس کنیم با این حال از نظر منطقی نمی­توان دلیلی برای گفتن چنین جمله­یی یافت. (یک­بار تو جلسه­ی داستان داشتم درباره­ی داستانی که خوانده شده بود صحبت می­کردم. خواستم داستان را از وجهی با کارهای چارلی چاپلین مقایسه کنم و گفتم آدم وقتی فیلم­های چاپلین را می­بیند به لذتی با کم­ترین واسطه می­رسد. یک­هو متوجه شدم که تعمیم "من" به آدم از نظر منطقی درست نیست و صرفاً احساسی است. سریع گفتم "آدم نه، من!" که سوژه­یی شد برای خودش. حتی یکی از دوست­هام که این ماجرا را غیر مستقیم شنیده بود تو یکی از جلسه­ها همین عبارت را استفاده کرده)

در کل می­توان چنین گفت که ابطال گزاره­هایی با سور عمومی بسیار راحت­تر از اثبات­شان است. بزرگ­ترین ضعف مطلق در شکنندگی­ش است، مثل بت. کافی­ست ضربه­یی بزنی که از آن بالا سقوط کند، چون انعطاف­پذیری ندارد، خرد می­شود. بت­ها نمود استاتیک عقاید در زندگی دینامیک­ند که محکوم به خرد شدن­ هستند. هر چیز مطلقی که تاکنون در تاریخ بشر دیده شده، از حمله­ی مثال نقض یا مفهوم مدرن آن شک، در امان نمانده.

شک به مفهوم نابود کردن نیست، مقاله­ی دکارت را که خوانده­ید. شک پدیده را در معرض آزمایش قرار می­دهد تا درستی­ش سنجیده شود. همان­کاری که ابراهیم کرد و بت­ها را انداخت تا ببیند می­توانند از خودشان دفاع کنند یا نه. همان کاری که ابراهیم کرد و به نمرود گفت اگر تو راست می­گویی یک روز کاری کن که خورشید از مغرب طلوع کند (آوردن یک مثال نقض برای یک مطلق).

زمانی که دکارت می­گوید به همه­ی عقایدم شک می­کنم، می­خواهد درستی یا نادرستی­شان را آزمایش کند و چیزی که درست است را نگه دارد. هر چند دکارت با توجه به سطح فکر آن روزگار نمی­توانست به درستی و نادرستی و حقیقت شک کند.

نتایجی که دکارت می­گیرد هرچند به وسیله­ی فلاسفه­ی بعد از خودش اصلاح و انکار شد، اما شک او پایه­ی خرد مدرن است. انسانی که دیگر نمی­خواهد همه­ چیز را بدون ارزیابی­شان بپذیرد، انسانی که احتیاج به خانه­تکانی ذهن­ش دارد تا ببیند این ماترک اجدادی کدام­ش به درد می­خورد و کدام­ش پوسیده و فاسد شده است و صرفاً چون بازمانده از نیاکان­ش است استفاده­شان نکند.

هدف من از آوردن مقاله­ی دکارت این نبود که صرفاً با عقاید­ش آشنا شویم و نمی­خواهم درباره­ی نحوه­ی استدلال­ش و نقاط ضعف و قوت­ش صحبت کنم. می­خواهم از آن در زندگی­مان استفاده کنیم. شروع کنیم به عقایدی که در ذهن داریم شک کنیم. اتفاقاً بر عکس دکارت، پیش­نهاد می­کنم که از افکار و اعمال روزانه­مان شروع کنیم. کم کم که شک کردن را یاد گرفتیم به عقاید بنیادی­تر شک کنیم. دکارت زمانی به عقاید بنیادی شک می­کند که در جامعه­ش به خیلی پدیده­ها شک می­شد و او این را آموخته بود. اگر از همین اول بخواهیم به عقاید بنیادی و به قول دکارت عادات مالوف شک کنیم، پس می­زنیم.

به عنوان قدم اول در قضاوت­هامان، بر چه اساس به دیگران برچسب می­زنیم. چرا باید خانمی را که آرایش زیاد دارد و لباس تنگ پوشیده، با بدترین صفت­ها بدرقه کنیم؟ منظورم متلک نیست ها، افکاری­ست که در ذهن بسیاری از افراد که ظاهری آراسته و متشخص دارند شکل می­گیرد. اصلاً کاری به درست و غلط بودن کار آن خانم ندارم، منظورم خودمان است و قضاوت خودمان. چرا باید هر پسر و دختری که می­بینیم فکر کنیم دوست دختر و دوست پسرند؟ این مثال­ها ولو عامیانه، بسیار ملموس­ند و روزانه خیلی باهاشان سروکار داریم.

موارد زیادی از این دست می­توان پیدا کرد که قضاوت ما صرفاً بر مبنای عقایدی­ست که می­توانند نادرست باشند. (فکر کنم یکی از ده فرمان سیلورستاین قضاوت نکن بوده. محض خالی نبودن عریضه!) با شک کردن به کردار و پندار و گفتار روزانه­مان، به درستی و نادرستی­شان، گام اول را در استفاده از عقل برمی­داریم. تفکر ابتدایی با سنجش پدیده­ها بر اساس معیارهای ذهنی می­پردازد ولی خرد مدرن به معیارهای ذهنی هم شک می­کند. انسان مدرن می­داند که دیگر در مرکز جهان نیست و دستگاه­های مختصات زیادی می­تواند وجود داشته باشد که بر اساس آن­ها بشود پدیده­ها را ارزیابی کرد. او دیگر به همه­چیز به صورت یک­جانبه نگاه نمی­کند بلکه از جوانب گوناگون مورد بررسی قرار می­دهد. در چرخش زمین به دور خودش و به دور خورشید، در این زندگی دینامیک و همواره متغیر، انسان مدرن یاد می­گیرد که همه­ی پدیده­ها را در حال تغییر نگاه کند. حساب دیفرانسیل که بررسی تغییر پدیده­ها­ست ناشی از همین طرز تفکر درباره­ی جهان است. (می­بینید که علم و فلسفه چقدر به هم ربط دارند، زمانی که جهان­بینی تغییر می­کند علم هم تغییر می­کند و بالعکس زمانی که علم گسترش می­یابد جهان­بینی تغییر می­کند.)

پس از دکارت منِ اندیشنده در مرکز جهان قرار می­گیرد و اومانیسم (humanism) یا همان انسان­مداری اساس تصمیمات انسان­ها می­شود. همه­ چیز از آسمان به زمین می­آید. اگر رنسانس را که در هنر به کار گرفته شد به معنی بازگشت به اسلوب گذشتگان بدانیم، اومانیسم هم بازگشت به دوران طلایی یونان است که در آن­جا انسان محور تمام تصمیم­گیری­ها بود، انسان ستایش می­شد، خدایان در قالب انسان­ها بودند و حتی زیبایی­های بدن انسان مورد توجه هنرمندان بود. از طرف دیگر فردگرایی (individualism) پی­آمد چنین فکری­ست. زمانی که می­گوییم من می­اندیشم پس هستم، دیگری وجود ندارد. من هستم و خودم. ادامه­ی نوشته برای پست بعدی چون خود این بحث خیلی مفصل است.

پ.ن. کتاب شاخه­ی زرین را حتماً بخوانید. چهار پنج سانت قدتان را بلند می­کند.