نوشته ۲۶۲ (دنده ی چپ آدم)

چند زندانی را در یک زندان مجسم کنید، آیا صرفاً به سبب کنار هم قرار گرفتن­شان می­توان نام اجتماع را بر آن­ها نهاد؟ ممکن است از کلمه­ی اجتماع برای تعریف و تبیین این گروه استفاده شود ولی از نظر مفهومی اگر اجتماع را مبتنی بر درک ضرورت با هم بودن برای بقای بیش­تر در نظر بگیریم، نمی­تواند مورد زندان را دربر بگیرد مگر این­که با هم متحد شوند تا بخواهند از زندان فرار کنند یا مواردی از این دست.

دوباره به تعریف برمی­گردیم: درک ضرورتِ با هم بودن برای بقای بیش­تر. بدون شک این تعریف در مورد بسیاری از مردم که دور هم زندگی می­کنند صدق نمی­کند. انسان­های اولیه این ضرورت را حس کردند، آن­ها به طور ملموس می­دیدند اگر دسته جمعی به شکار بروند، راحت­تر و با تلفات کم­تر جانوران را شکار می­کنند. آن­ها قدرت بیش­تر جمع را می­دیدند و اگر بگویم به­ش ایمان داشتند دروغ نبوده: آ­ن­ها حاضر بودند برای قبیله قربانی بشوند، در ذهن آن­ها زندگی بدون قبیله امکان­پذیر نبود و اگر قرار باشد کشتن فردی قبیله را از بدبختی و خشم خدایان نجات دهد و نکشتن آن باعث نابودی کل قبیله بشود، طبیعی­ست که فردی حاضر می­شود این عمل قهرمانانه را (که بعدها در هاله­یی از تقدس پوشیده شد) انجام دهد.

(در کتاب شاخه­ی زرین که دویست بار توصیه کرده­م بخوانید و خوشحال می­شوم اگر کسی خواند، حتی یک نفر، برام کامنت بگذارد، نوشته شده: شاهان در ابتدا کسانی بودند که سرنوشت­شان قربانی شدن بوده! مردم شاه را انتخاب می­کردند و فکر می­کردند قدرت قبیله در او متجلی می­شود و زمانی که خشکسالی می­شد یا نمی­توانست زنان را ارضا کند و از خود ناتوانی بروز می­داد، افراد قبیله او را در مراسمی قربانی می­کردند و در مراسمی فرد دیگری را به عنوان شاه انتخاب می­کردند و حتی ممکن بود کسی باعث انتخاب فردی بشود که با وی خصومت دارد. بعدها شاه­ها توانستند به مردم بقبولانند که اگر جای خودشان فرزندشان را قربانی کنند فرقی با قربانی کردن خودشان ندارد و رسم پسرکشی که در تاریخ بارها مشاهده شده و ابراهیم با قربانی کردن گوسفند خواسته این رسم را براندازد، رواج پیدا کرد!)

بنابراین شکل­گیری اجتماعات اولیه، نه مبتنی بر درک ضرورت که دیدن قدرت جمع بود. تعریف درک به وجود آمدن یک مفهوم پس از پردازش مغز روی پدیده­یی معین است. تا قبل از نیوتن مردم نیرو را می­دیدند و ازش در کارهای روزانه استفاده می­کردند ولی او کسی بود که نیرو را درک کرد و مفهوم نیرو را به وجود آورد. حس کردن پدیده الزاماً منجر به درک نمی­شود.

در هر رابطه­ی بین دو نفر بلافاصله موجود سومی به نام قرارداد متولد می­شود که می­تواند خودآگاه یا ناخواد­آگاه باشد. هر فرد مجموعه­یی از منش­ها و عادات و افکار و علائق است که در مواجهه با فرد دیگر مجبور به تبیین­شان است تا بتواند در آن رابطه این مجموعه را جا بدهد. در شکل­گیری رابطه­ی بین دو نفر و قرارداد­های بین­شان رابطه­یی غیرخطی وجود دارد. قرارداد­ها هر لحظه با توجه به شرایط و افراد تغییر می­کنند و افراد مجبور به تغییر برخی مولفه­های شخصی­شان به منظور حفظ ارتباط و قراردادها هستند.

در سطح کلان این قراردادها قانون را تشکیل می­دهند، درک این­که باید به قانون احترام گذاشت با درک مفهوم اجتماع امکان­پذیر است (که در کشور ما چنین درکی به وجود نیامده و حتی رفتاری خلاف با آن شکل گرفته) و تا زمانی که فرد به چنین سطحی نرسیده هیچ الزامی برای رعایت قانون ندارد.

جامعه به دو صورت می­تواند از فرد را ملزم به انجام رفتاری متناسب با آن­چه که به عنوان قانون وضع شده بکند: آموزش و اجبار.

همه از تفاوت­ها و مزایای آموزش و معایب اجبار آگاهی داریم و لازم نیست در این باره بنویسم. با این­همه یک نکته را می­خواهم بگویم: در ژاپن بچه­ها را از سن 5 سالگی به یوکو می­فرستند که زندگی جمعی را یاد بگیرد (ای­کی­یو­سان که یادتان هست). فرد در این حالت در یک ساختار جمعی تعریف می­شود، مسئولیت­هایی به دوش­ش گذاشته می­شود و هویت­ش بر مبنای مولفه­های اجتماعی­ش مشخص می­شود. کاری که باید در مهدکودک­ها انجام بشود. در این سن کودک با اجتماع آشنا می­شود و با پذیرفته شدن در گروه­های دوستی، اجتماع را امری لازم برای زندگی خود می­داند و سازگاری­ش با آن بیش­تر می­شود.

با این­همه جامعه تمامیت­خواهی و منیت تک تک افراد را در خود دارد، سیستم اجتماع بر مبنای رفتار افراد تعریف می­شود و هر چقدر افراد انعطاف­پذیری و دیگرخواهیِ بالاتری داشته باشند، جامعه هم چنین رفتاری را در پیش خواهد گرفت. اعدام در کشورهایی اتفاق می­افتد که مردم­ش راضی به کشته شدن انسانی دیگر هستند و حکم سنگسار جایی صادر می­شود که مردم­ش دوست دارند به طرف کسی سنگ پرت کنند.

در جامعه­یی که مردم تنها به خود فکر می­کنند و دیگری را موجودی برای بهره­بردن شخصی می­دانند جامعه هم این حق را به خود می­دهد که مردم را تا حد ممکن برای خود بخواهد. برای جامعه چیزی به­تر از این نیست که مفهوم فرد از بین برود و همه به عنوان اعضای جامعه مطرح باشند (یکی از دلایل با عدد معرفی کردن زندانیان از بین بردن فردیت و شکستن آن­هاست، چون آن­ها افرادی ضد جامعه هستند و فردیت­شان بسیار زیاد است و زمانی که به­شان نشان دهند که در نظر جامعه آن­ها صرفاً یک عدد هستند و نام و هویتی ندارند باعث شکستن "من"ِ شان می­شود. به نظر شما اگر هر کس را با اسم و فامیل صدا کنند چنین تاثیری خواهد داشت؟)

با این­همه جامعه در دو استراتژی اساسی که به سمت حذف فردیت نشانه رفته، عملاً آن را تقویت و پررنگ­تر می­کند.

اولین استراتژی محدود کردن نیازها و یا حذف مواردی که عملاً برای جامعه منفعتی ندارد. یکی از مهم­ترین مواردی که می­توان درباره­ش بحث کرد سک...س است. از دید جامعه رابطه­ی جنسی تنها زمانی می­تواند بارور باشد که منجر به تولید مثل شود در غیر این صورت باید محدود و مذموم شناخته شود. از دید جامعه سک...س برای لذت بردن که در بین موجودات تنها مختص به انسان و دلفین است معنی ندارد، در زمان قدیم جامعه با آموزه­های مذهبی مانع از رابطه­ی جنسی آزاد و بی­ قید و بند می­شد و الان به کمک روان شناسی. (برای مطالعه­ی کامل و جاملع درباره­ی سک...سوالیته به کتاب اراده به دانستن نوشته میشل فوکو مراجعه کنید که همه­ی این مسائل را به طور مفصل توضیح داده است). معمولاً این محدودیت­ها در ادیان مختلف به صورت ممنوعیت در روزهای منتسب به قدیسان است و در کتاب حلیه­المتقین هم درباب روزهایی که مکروه و مستحب و حرام است صحبت شده.

در کتاب پوست انداختن، خاویر و الیزابت برهنه کنار هم خوابیده­ند و خاویر تعریف می­کند که زمان مادربزرگ­ش زمانی که می­خواستند رابطه­ی جنسی داشته باشند، مادربزرگ لباس یک­سره مثل لباس­خواب می­پوشید که فقط در قسمت تحتانی سوراخی داشت که دورش را منجوق­دوزی کرده بودند (سه سال پیش این کتاب را خواندم و جزییات­ش یادم نیست) و قبل از رابطه دعایی به این مضمون می­خواندند که خدایا ما با هم نزدیکی می­کنیم، نه برای لذت و گناه، که برای به دنیا آوردن فرزندی صالح به درگاه تو، این کار را از ما بپذیر، آمین!

در عمل زمانی که نیازهای فرد محدود و یا حذف بشود، او به خودش، به فردیت برمی­گردد. می­خواهد بداند چه اتفاقی برای خودش افتاده، مثل بازیکنی که در بازی بدجور صدمه دیده، دیگر براش برد و باخت تیم مهم نیست. مهم این است که وجود خودش سالم باشد و همین امر او را از انجام وظایف اجتماعی بازمی­دارد و یا به طرزی نادرست و شلخته انجام­ش می­دهد. (دلیل افت تحصیلی بعضی از دانشجویان ممنوع بودن رفع چنین نیازهایی­ست که نمی­توانند وظیفه­شان را درست انجام بدهند که درس بخوانند و به عنوان عضوی مفید در اجتماع شروع به فعالیت کنند)

دومین استراتژی مقایسه­ی افراد است. این امر باز به دلیل قضاوت افراد صورت می­گیرد، همان­طور که فردی نیازهای فرد دیگر را به­تر تامین کند در نظرش با ارزش­تر است، جامعه کسی را که به­تر بتواند ساختار اجتماعی را بپذیرد و در آن حداکثر بهره­وری را داشته باشد با ارزش­تر می­داند. دلیل این که جامعه دانشمندان را با ارزش می­داند نه به خاطر وجودشان که به خاطر خدمتی­ست که به اجتماع کرده­ند. به عنوان مثال کسانی ممکن است اینشتاین را موجودی منفور بدانند زیرا دانش­ش منجر به ساخت بمب اتمی شد و برای جامعه مضر است.

چنین قیاسی منجر به طرد بعضی از افراد که به هر دلیلی نتوانسته­ند عرض اندام کنند، از سن افتخارات می­شود. این افراد چون از هویت اجتماعی مناسبی بهره نمی­برند، به خودشان برمی­گردند تا ببینند کی هستند و چرا نتوانسته­ند فردی مهم در جامعه باشند، آن­گاه به این نتیجه می­رسند که جامعه توانایی­هاشان را ندیده گرفته و با فعالیتی که می­کنند می­خواهند جامعه را وادار به پذیرش­شان بکنند و برخی هم جامعه را دشمن خود می­دانند و شروع به آسیب رساندن به آن می­کنند. دسته­ی اول گاهی می­توانند منجر به تغییر قراردادها در هر زمینه­یی بشوند. به عنوان مثال تغییر سبک­های هنری به این دلیل به وجود آمد که هنرمندان جدید جور دیگری به جهان نگاه می­کردند که با نگاه پیشینیان متفاوت بود و جامعه آن را نمی­پذیرفت، با این حال با تلاش بسیار توانستند نگاه جامعه را تغییر دهند و قراردادهای زیبایی­شناسانه­ی جدیدی به وجود بیاورند. این برگشتن به خود ممکن است منجر به انفعال بشود، آدم­های الکلی که تا آخر عمر گمنام و آواره می­مانند، از این دسته­ند. آن­ها هویت بازنده را برای خودشان پذیرفته­ند.

در ژاپن مدارس تیزهوشان وجود ندارد.

در پایان این را بگویم تعریفی که از جامعه ارائه دادم در اکثر جوامع کاربرد ندارد، یعنی مردم به صورت عادت و مادرزادی زندگی اجتماعی را می­پذیرند. جرائم و ناهنجاری­های زیاد موید این مطلب است و بسیاری از افراد هم که تا آخر عمر کار غیر قانونی نمی­کنند به خاطر جرئت نداشتن است و درکی شکل نگرفته. اما تعریف می­تواند یک حالت ایده­آل را نشان دهد که در آن افراد این نکته را درک می­کنند که بقای من با کمک به افزایش بقای دیگری بیش­تر می­شود و نه کم­تر. در این­حالت دیگری برای فرد محترم و ارزش­مند می­شود و در این پروسه فرد به دیگران آسیب نمی­رساند. خیلی رویایی است، نه؟

به هر حال گزینه­های متعدد و متنوعی­ست که می­توان درباره­شان بحث و بررسی کرد ولی نوشته­م واقعاً طولانی شد.

گمان نکنم دیگر نوشته­های طولانی به این فرم بگذارم.