نوشته ۲۶۸ (خانه تکانی)

1. آیین­ چیست؟ زمانی که می­گوییم آیین باستانی نوروز، آیین دیونیزوس و آیین­های دیگر چه ویژگی­های مشترکی دارند که همه را با یک عبارت تعریف می­کنیم. اولین ویژگی شاید این باشد که همه­شان مجموعه­یی از کنش­ها هستند اما صرفاً این ویژگی جامع و مانع نیست. دومین ویژگی که شاید آیین را تا حدی واضح­تر بنمایاند این است که بر پایه­ی اعتقاداتی شکل گرفته­ند که در جامعه­یی وجود داشته. با این حال کارکرد آیین هنوز در این تعریف گنجانده نشده. در آخرین بخش می­توانیم بگوییم که زبان ارتباط انسان و طبیعت (فیزیک و متافیزیک) می­باشند.

2. طبق تعریف بالا، آیین­ها یک­جور زبان هستند و از طرف دیگر زبانی جمعی (قبیله، روستا، امت، ملت و ...). در این زبان از نشانه­هایی استفاده می­شود که خاصیت نمادین دارند و به وجود آورندگان آیین­ها چنین قراردادهایی (و به دنبال­ش نمادهایی) را وضع کرده­ند. از دید به وجود آورندگان این آیین­ها هر حرکتی نمادی از یک بخش رابطه است. خانه­تکانی، قاشق­زنی، چهارشنبه­سوری، سفره­ی هفت­سین، عیدی دادن، دید و بازدید و سیزده­به­در و .....

3. از آن­جا که آیین زبان جمعی­ست برای همه و به نسبت اعتقاد محترم تا مقدس است. انجام دادن آیین­ها نشان­دهنده­ی تمایل هر یک از اعضا برای حفظ جمع است. زیرا آیین واسط رسیدن نیرو از طبیعت به جمع است و سبب بقای اجتماع می­شود. چنین آیین­هایی در ادیان هم با همین ویژگی­ها وجود دارند.

4. یک آیین با توجه به تغییرات در اجتماع تغییر می­کند. چنین تغییر مستلزم تغییر در فکر یا اعتقادات است که می­تواند تغییر در آیین را از حالت صوری تا زیربنایی موجب شود. به عنوان مثال تفاوت نماز خواندن سنی­ها و شیعیان هر چند صوری­ست ولی تفاوت در فکر هم در این مسئله تاثیر می­گذارد.

تغییرات می­تواند از خارج اعمال شود: تجارت، تجاوز و سیاحت هر کدام به نوبه­ی خود در طرز تفکر افراد مختلف و در نتیجه تغییر در رفتارهاشان تاثیر می­گذارد. (به نظر من سوفسطاییان برای آتن غنیمتی بودند، آن­ها مردمی دنیادیده بودند که فرهنگ­های مختلف را از نزدیک مشاهده کرده و به آتنی­ها گوشزد می­کردند که قوانین شما که درست می­پنداریدشان چیزی بیش­تر از قرارداد نیستند) به عنوان مثال قرآن گذاشتن روی سفره­ی هفت سین بخشی از این تغییرات است.

5. شاید مهم­ترین تغییری که می­توان در دوره­ی معاصر از آن نام برد دانش است، دانش زبان جدید انسان و طبیعت است. بنابراین طبیعی­ست که اعتقاد به زبان قدیمی از بین برود و کسی انتظار نداشته باشد که بلندترین سبزه در دوازده روز دلیل کاشت آن در سال جدید باشد (زمان هخامنشیان، در پاسارگاد، روی دوازده ستون، دوازده گیاه سبز می­کردند و هر کدام رشد بیش­تری داشت به عنوان گیاه کاشت سال انتخاب می­شد و روز سیزدهم آن را به آب می­انداختند) اما آیا واقعاً همه­ی این اعتقادها از بین رفته است؟

6. کششی که در آیین­ها وجود دارد، با دلیل و منطق و با سلاح علم نابود نمی­شود. آیین­ها در ساختار خود از بازی سود می­برند، این همان وجهی­ست که می­تواند بدون هیچ اعتقادی به قدرت اسرارآمیزشان، به حیات خود ادامه دهد و حتی با توجه به تعاریف جدید مفاهیم جدیدی بپذیرد. خانه­تکانی در ایران باستان بر پایه­ی این اعتقاد بود که ارواح مردگان به دیدارشان می­آیند (زیارت مردگان در شب جمعه هم ریشه در آیین­های ایرانی دارد) اما اکنون خانه­تکانی را انجام می­دهیم بدون در نظر گرفتن این اعتقاد و شاید هم برای چشم و هم­چشمی­های متداول.

7. بازی یک مجموعه­ی خود بسنده است که خودش می­تواند دلیل خودش باشد. حتی اگر دیگر اعتقادی به گرفتن بیماری­ها و زردی توسط آتش اعتقاد نداشته باشیم، از روش می­پریم زیرا لذت می­بریم، از مهمانی هم همین­طور، بازی شاد می­کندمان و همین برای ما کافی­ست. البته این فرض برای کسانی­ست که کلاً اعتقاد خود را به این مراسم از دست داده­ند وگرنه کسی که سبزه را واقعاً گره می­زند تا بخت­ش باز شود، هنوز با این زبان با طبیعت صحبت می­کند.

8. شرایطی هم وجود دارد که باعث می­شود از آیین­­ها لذت نبریم: دید و بازدید ها و گفتگوهای تکراری؛ خوردن آجیل، شیرینی و چای و میوه به ترتیب روزی چند بار، عیدی دادن نه از روی علاقه که اجبار و پدیده­یی که رواج پیدا کرده: sms به صورت send to all. (در مورد آیین ازدواج هم خودم با موارد زیادی مشکل دارم که اصلاً از مراسم­ش خوش­م نمی­آید. شاید یک­بار درباره­ش بنویسم.)

9. قبل از بررسی این مورد باید به دو عامل مهم اشاره کنم که آیین نوروز با آن کنار نیامده: کم­رنگ شدن ارتباط­های خانوادگی و سرعت.

بنا به روند زندگی مدرن، مردم امروز کم­تر این قضیه را می­پذیرند که صرف خویشاوندی، خانواده­ها با هم ارتباط داشته باشند، ارتباط­ها بیش­تر بر پایه­ی انتخاب شکل می­گیرد، با این همه در عید بنا بر سنت نوروزی فک و فامیل و کسانی که شاید هیچ علاقه­یی به دیدن هم ندارند، دید و بازدید می­کنند. ممکن است بگویید این امر باعث ایجاد علاقه و محبت می­شود و از این حرف­ها ولی من شدیداً مخالف­م. این نوع طرز تفکر ریشه در نگاه قبیله­یی ما به دنیا دارد و دیدمان را محدود می­کند. موجب بروز تعصبات می­شود و اختلاف­هایی که به وجود می­آید دامنه­دار تر می­شود. اگر دو نفر که با هم اختلاف دارند، همدیگر را نبینند هر دوشان راحت­ترند تا این که مجبور باشند در هر مهمانی­یی همدیگر را ببینند، مخصوصاً ماها که انتقادپذیر نیستیم. (بحث­ش واقعاً مفصل است)

چنین مراسمی برمی­گردد به آهستگی دورانی که سیزده روز را کل کشور تعطیل بود و آب از آب تکان نمی­خورد (چقدر هم ما از آن زمان تا حالا تغییر کرده­یم). البته آن­ها داشتند به رتق و فتق زندگی­شان با چنین مراسمی می­پرداختند ولی طبق مفاهیم جدید کار، بی­کاری حساب می­شود. اما الان که تعطیلی سه چهار روز اول است، که برای بعضی­ها وجود ندارد، دید و بازدیدها به صورت قوز بالا قوز در می­آید. فرد از سر کار برمی­گردد، ده سری مهمان پشت هم می­آیند خانه­شان چون یک سنت است و نه تنها لذت نمی­برد، خدا خدا می­کند که زودتر تمام شود و بتواند کپه­ی مرگ­ش را زمین بگذارد.

10. وقتی کسی sms را برای همه­ی لیست موبایل­ش می­فرستد، یعنی این که همه براش یک­سان هستند و هیچ تفاوتی ندارد، در این حالت احساسی به وجود نمی­آید زیرا احساس زمانی شکل می­گیرد که دو نفر برای هم شخصیت منحصر به فرد یا حداقل متمایزی از دیگران باشند. هیچ­کس نمی­تواند بگوید بین دو شیرینی یک­سان یکی را بیش­تر دوست دارد. او می­تواند بگوید شیرینی را دوست دارد. مانند همین وضعیت فرد تبدیل به مفهوم می­شود. مثل این که یک نفر به جای گفتن تو را دوست دارم بگوید من انسان را دوست دارم. یکی از نمودهای بارز سلطه­ی جامعه به فرد که منجر به حذف فردیت می­شود و در چند نوشته­ی قبل به آن اشاره کردم همین است: در این جا مهم رعایت آیین است و فرد مهم نیست. باید طبیعی باشد که مخاطب این را برنتابد و واکنش نشان دهد و به نظرم طبیعی­ترین واکنش جواب ندادن به چنین sms هایی است.

(مخابرات هم این را می­داند که دم عید به جای کم کردن قیمت بالای sms آن را گران می­کند)