نوشته ۱۸۷ (هم نوایی شبانه ارکستر چوب ها)

هم­نوایی شبانه ارکستر چوب­ها، نوشته رضا قاسمی، سه روایت هم­زمان است از قبل، هنگام و بعد از کشته شدن فردی ایرانی که در فرانسه زندگی می­کند. این روایت با زاویه دید اول شخص بیان می­شود، راوی درباره­ی خود و دیگران و ماجرا اظهار نظر می­کند، تند و بدون پرده­پوشی و اغماض، حتی در دنیای پس از مرگ همین باعث می­شود که مجازات­ش کنند. چون بعد مرگ­ش کتاب­ش چاپ می­شود و اطرافیان­ش، شخصیت­های داستان، با خواندن­ش خودکشی می­کنند و یا دچار عذاب روحی می­شوند. البته راوی نسبت به خودش سخت­گیر است و بیش­تر مشکلاتی که پیرامون­ش به وجود می­آید ناشی از ضعف­های شخصی، موروثی و اکتسابی، می­داند، حتی به گونه­یی بیمارگونه خودش را در لبه­ی جنون و عقل می­برد.

مکان داستان در طبقه­ی ششم ساختمانی متعلق به اریک امانوئل اشمیت است که شخصیت­های آن به جز بندیکت، ژان، امانوئل و میلوش ایرانی هستند. شاید یکی از بخش­های قوی کتاب را بتوان فضاسازی و استفاده از صدا در داستان دانست: این هم­نوایی از صدای خرت خرتِ چوب بریدن گرفته تا پاک کردن نقاشی و نقاشی جدید کشیدن روی دیوار، عشقبازی کلانتر و ناله­های جانسوز زن­ش، ویولنسل میلوش، فریادهای بندیکت و قمری­هایی که راوی صداشان را "اعدام باید گردد" می­شنود. ارکستری که هر کس ساز خودش را می­زند ولی همه با ریتمی موزون دارند به سمت حادثه­ی اصلی، قتل راوی، پیش می­روند.

تصویر دنیای پس از مرگ هم در نوع خودش جالب است. نکیر و منکر دو نفرند که یکی­شان فقط صداست و دیگری شبیه گاری کوپر است و راوی را یاد فیلم­های اکسپرسیونیستی آلمان (دهه­های 20 و 30) می­اندازد و بنابراین او را فاوستِ مورنائو می­نامد (فاوست یکی از معروف­ترین آثار مورنائو بوده است).

زبان داستان با گفتار امروزی ما قرابت چندانی ندارد و سنگین­تر از دیالوگ­های ماست (به دلیل مطالعه رضا قاسمی در متون کهن خصوصاً شاهنامه) ولی نمی­توان آن را درک نکردنی و غیر قابل هضم دانست. داستان این گونه آغاز می­شود: "مثل اسبی بودم که پیشاپیش وقوع فاجعه را حس کرده باشد. دیده­ای چطور حدقه­هاش از هم می­درند و خوفی که در کاسه­ی سرش پیچیده باد می­کند توی منخرین لرزانش؟ دیده­ای چطور شیهه می­­کشد و سم می­کوبد به زمین؟

نه، من هم ندیده­ام. ولی، اگر اسبی بودم هراس خود را این­گونه برملا می­کردم. (کسی چه می­داند؟ کنیز بسیار است و کدو هم بسیار! شاید روزی مادری از مادران من چهارپایه­­ای گذاشته باشد زیر شکم چارپایی تا در آن کنج خلوت و نمناک طویله­ی کاهگلی و در آن تاریک و روشنای آغشته به بوی علف و سرگین نطفه­ی مرا بگیرد و در لفافی از حسرت و تمنا بپیچاند.)

اما نه شیهه کشیدم نه سم کوبیدم. خیلی سریع، پله­ها را چندتا یکی پایین رفتم و زنگ طبقه­ی چهارم را به صدا در آوردم..."

ماجرای قتل برمی­گردد به جوانی به نام پروفت که بچه­یی بسیار سنتی مال جوادیه تهران است که قرآن و تورات می­­خواند و ادعا می­کند که به­ش از بالا دستور می­رسد. پروفت prophet به معنی پیامبر است و قطعاً نمی­توان برای یک مرد تهرانی آن را اسم خاص دانست. او به خاطر رابطه­ی نامشروع راوی با رعنا که بعد احساس می­کند تنهایی­ش را می­گیرد و غیر مستقیم می­فرستدش پیش سید، و طبق ادعای خودش اتاق راوی دوازدهمین اتاق بود که طبق محاسبات مذهبی عدد شیطان است، می­کشدش.

از ویژگی­های جالب این کتاب درک عمیق نویسنده از فضای و روابط بین انسان­هاست و تحلیلی که ازشان ارائه می­دهد. در جای­جای این کتاب با نظریات نویسنده از زبان راوی برخورد می­کنیم.

"تاریخچه­ی اختراع زن مدرن ایرانی بی­شباهت به تاریخچه­ی اختراع اتومبیل نیست. با این تفاوت که اتومبیل کالسکه­یی بود که اول محتوایش عوض شده بود (یعنی اسب­هایش را برداشته و به جا آن موتور گذاشته بودند) و بعد کم کم شکل­ش متناسب این محتوا شده بود و زن مدرن ایرانی اول شکل­ش عوض شده بود و بعد که دنبال محتوای مناسبی افتاده بود، کار بیخ پیدا کرد. (اختراع زن سنتی هم، که بعدها به همین شیوه صورت گرفت کارش بیخ کم­تری پیدا نکرد). این طور بود که هر کس، به تناسب و امکانات و ذائقه­ی شخصی، از ذهنیت زن سنتی و مطالبات زن مدرن ترکیبی ساخته بود که دامنه­ی تغییرات­ش، گاه، از چادر بود تا مینی­ژوپ. می­خواست در همه­ی تصمیم­گیری­ها شریک باشد اما همه­ی مسئولیت­ها را از مردش می­خواست. می­خواست شخصیت­ش در نظر دیگران جلوه کند نه جنسیتش اما با جاذبه­های زنانه­ش به میدان می­آمد. مینی­ژوپ می­­پوشید تا پاهایش را به نمایش بگذارد اما، اگر کسی به او چیزی می­گفت از بی چشم و رویی مردم شکایت می­کرد. طالب اشتراک پایاپای مرد در امور خانه بود اما در همان حال مردی را که به این اشتراک تن می­داد ضعیف قلمداد می­کرد. خواستار اظهار نظر در مباحث جدی بود اما برای داشتن یک نقطه نظر جدی کوشش نمی­کرد. از زندگی زناشویی­ش ناراضی بود اما نه شهامت جدا شدن داشت، نه خیانت. به برابری جنسی و ارضای متقابل اعتقاد داشت اما، وقتی کار به جدایی می­کشید، به جوانی­ش که بی­خود و بی­جهت پای دیگری حرام شده بود تاسف می­خورد..."

نکته­ی مهم در این اثر نوشتن به مثابه اتفاق افتادن است. راوی سال­ها قبل داستانی را به نام هم­نوایی شبانه ارکستر چوب­ها می­نویسد و کم کم زندگی­ش مانند آن می­شود و همان شخصیت­ها با همان خصوصیات دوره­ش می­کنند. راوی دچار سه بیماری "وقفه­های زمانی"، "خودویران­گری" و "آینه" است. او تصویر خود و هیچ موجود زنده­یی را در آینه نمی­بیند و حتی از این خاصیت برای آزمایش مرگ و زندگی استفاده می­کند. او برای این که ببیند عضوش که مدتی بود در مورد کار کردن­ش شک داشت هنوز زنده است یا نه، مقابل آینه می­ایستد و می­بیندش. راوی ادعا می­کند که همه­ی بلاهایی که به سرم می­آید به خاطر آن دیگری­ست که همیشه همراه­م است و این لگدها را نه من که او به بخت­م می­زند و از وقتی که سعی کرده­م از میان ببرم­ش دیگر نمی­دانم کدام منِ واقعی است.

در این داستان لحن طنزگونه­ی راوی در بسیاری موارد کار را به طنز می­کشاند. در واقع طنز بخشی از شخصیت راوی ست، او بالقوه طنز دارد زیرا براش خیلی از مسائل غیرعادی، عادی­ست. او همه چیز را می­پذیرد و حالت انفعالی که دارد (به گفته­ی خودش از بچه­گی یادمان دادند این کار را نکنیم، آن کار را نکنیم. فقط یک نفر بود که گفت ای که دست­­ت می­رسد کاری بکن/ پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار و او هم نگفت چه کار باید کرد که اشاره به فرهنگ مبتنی بر نهی و رعب تربیتی ما دارد) باعث ایجاد یک شخصیت کمیک می­شود به قول خودش ابلوموف (کتاب ابلوموف تازگی توسط سروش حبیبی ترجمه شده است) در مقابل­ش موجود سرزنده­یی بود. تسلط سرنوشت بر او و انعطاف­ناپذیری­ش در شرایط مختلف مخصوصاً بیماری خود ویران­گری باعث ایجاد یک شخصیت کمیک می­شود. این امر با توجه به فانتزی بودن فضای قبر و نکیر و منکر بیش­تر می­شود.

در پایان جمله­یی از برنارد را می­نویسم که او را متهم به خودویران­گری کرده بود (براش کلی جان کنده بود تا امکان کنسرت به وجود بیاید و او زده بود زیر همه چیز): "خدایا من را از شر دوستانم حفظ کن. خودم از پس دشمنانم بر می­آیم."