نوشته ۵۰ (نیروی نامریی جاذبه)

نوشته ی یکی از دوستان مجبورم کرد در بحبوحه­ی امتحان مطلب مفصلی بنویسم (البته الان آخر شب است و قرار نیست درس بخوانم).

اولین بحثی که مطرح می­کنم قدرت است و بعد به رابطه­ی قدرت و زبان و فرهنگ می­پردازم.

تلقی من از قدرت، نیرویی ست که در رابطه­ی دو نفر و در حالت کلی تر دو پدیده وجود دارد. در حالت تک پدیده­یی قدرت بالفعل نمی­شود. نمی­توان گفت قدرت چیست ولی از روی آثارش می­توان به وجود و ماهیت­ش پی برد. یکی از مهم­ترین آثار قدرت تغییر در پدیده­ی مقابل است، به گونه­یی که پدیده یک یا چند یا تمام ویژگی­هاش را برای مدت زمانی یا برای همیشه از دست بدهد. مسلماً این مباحث خیلی کلی هستند و ممکن است بدیهی به نظر برسند ولی باید قدم به قدم جلو برویم.

در نظام جانوران، قدرت نیرویی درونی ست برای رفع نیازها و تامین بقا، قدرت به جانور امکان می­دهد تا به چبزهایی که می­خواهد برسد و واضح ست که قدرت هم مثل همه­ی پدیده­ها و مفاهیم دیگر نسبی ست. مصادیق قدرت فراوان است و شاید اگر بگویم حرف اول و آخر را در همه­ی اتفاق­ها قدرت می­زند، اغراق نکرده باشم.

انسان برای رسیدن به نیازها و بقا، علاوه بر نیروی جسم از فکر هم استفاده می­کند. عوامل بقای انسان در طول تکامل تمدن آن قدر تنوع پیدا کرده که نمی­توان به راحتی همه­شان را ذکر کرد. از نیازهای اولیه که بگذریم، امنیت، احترام متقابل، تفریح، تحسین، هویت و موارد فراوان دیگری را می­توان نام برد. در این مجموعه ارتباط تنگاتنگی بین اعضا برقرار شده به طوری که این نیازها نیز به هم وابسته شده­اند و همه­ی این عوامل به پیچیده بودن قضیه دامن می­زند.

زبان مجموعه­ی نمادهایی ست که جمعی برای برقراری ارتباط و انتقال مفاهیم از آن استفاده می­کنند. زبان به نوعی قدم اصلی انسان در راه پیشرفت بود. تجربه­هایی که روی هم انباشته می­شوند، منتقل می­شوند، کامل می­شوند........

اگر زبان را ابزاری برای انتقال مفهوم بدانیم، می­توانیم آن را ابزاری برای نمایش قدرت (قدرت درون) نیز بدانیم، زبان می­تواند باعث سلطه­ی یک فرد بر جمعی شود (زبان یک فرد کاریزما)، دوباره یادآوری می­کنم که زبان ابزار انتقال مفهوم است به هر شکل قراردادی خواه در قالب کلمات یا افعال.

در واقع زبان به صورت نمادی از قدرت به شمار می­رود ولی فی نفسه دارای قدرت نیست. وقتی درباره­ی ارتباط حرف می­زنیم، بهتر است یادمان باشد که حداقل دو نفر حضور دارند و قدرت هم نسبی ­ست. بنابراین قدرت یک نفر می­تواند در زبان متجلی شود ولی زبان نمی­تواند به فرد قدرت بدهد.

فرض کنید هنرمندی در کار خود بهترین می­شود. در واقع او به زبانی دست پیدا کرده که می­تواند او را بالاتر از دیگران بنشاند و یافتن­ش به قدرت فرد بستگی دارد. اگر فردی بخواهد از این زبان استفاده کند و به آن مقام برسد ولی جوهرش را نداشته باشد، بهتر است از همان کلمه­ی قدرت استفاده کنم، دیگران او را پس می­زنند. در واقع او قدرتی پشتوانه زبان ندارد.

در زندگی روزمره و در محاورات هم زبان نقش عمده­یی در اعمال قدرت دارد، همین که فروشنده­یی شما را مجاب می­کند که جنسی را بخرید و شما تحت تاثیر او قرار می­گیرد از قدرت او (نسبت به شما) حکایت می­کند. بهتر است چند مسئله را باز کنم: اول این که وقتی بحث لذت به میان می­آید ظاهراً معادلات فرق می­کند و چون لذت از نیرویی غریزی تبعیت می­کند ممکن است قدرت نادیده گرفته شود. وقتی شما از برخورد و رفتار کسی لذت می­برید، در واقع فرد قدرت تاثیر گذاشتن بر شما را دارد و این قدرت اوست که به شما لذت می­دهد. او حتی می­تواند به واسطه این لذت شما را وادار به کارهایی که می­خواهد بکند. این قدرت شاید مستقیماً در خود او نباشد بلکه او نماینده­ی عواملی باشد که برای شما منبع قدرت هستند.­

­­دوم این که باز تاکید می­کنم، قدرت نسبی است­­، بحث نسبی بودن هنوز در ذهن ما ایرانی­ها جا نیفتاده و در حد کلمات روشنفکرمابانه­ی نقل مجلس است.

مثالی می­زنم. فرض کنید فردی از کشور مصر با شما ملاقات می­کند، او فردی ساده ست ولی اگر شما دیوانه­ی مصر باشید، او تداعی کننده­ی نیرویی ست که شما را تحت تاثیر قرار می­دهد. در واقع او فقط یک کاتالیزور است. پیچیدگی ذهن، کار بررسی را مشکل می­کند.

برگردیم به زبان و این نکته که زبان ابزار قدرت است. در واقع قدرت مفهومی انتزاعی ست که با توجه به مصادیق ملموس می­شود آن را درک کرد و همین مصادیق بر روی زبان تاثیر می­گذارند.

این تاثیر گذاری را می­توان حتی در تغییر لحن و کلمات کودکی که لحن قهرمان فیلم­ها را تقلید می کند دید یا در بزرگ­سال ها در چنگ زدن به مجموعه عواملی که از دید خود فرد منبع قدرت به حساب می­آید. یک سری از این مجموعه عوامل فرهنگ­ها، آیین­ها و سنت­ها هستند. بگذریم از این که هر آیینی در ابتدا با اعتقاد پدید آورندگان به وجود آمده یا نه، آن چه امروزه به چشم می­خورد این است که فرد حتی اگر به آیینی اعتقاد نداشته باشد می­خواهد آن را انجام دهد برای این که قدرت جمع را داشته باشد یا حداقل آن قدرت را علیه خودش نبیند. این امر درباره­ی بعضی افراد که خلاف جمع حرکت-می­کنند، صدق نمی­کند. در واقع جمع یکی از اولین و مشروع­ترین نهادهای قدرت است که خود به وجود آورنده­ی مصادیق دیگر قدرت از قبیل فرهنگ و آیین ها شده.

حال اگر دو جمع را در مقابل هم قرار دهیم، جمع قوی­تر، جمع ضعیف­تر را تحت تاثیر قرار می­دهد. این امر در پاره­یی موارد ناخودآگاه صورت می­گیرد به طوری که فرد ممکن است بعد از گذشت یک مدت حتی تغییر ذائقه بدهد، وقتی جمعی مسلط باشد، این تسلط در تمام شئون ساری است و فرهنگ هم جزیی از این جریان است. دیگر وقت نوشتن درباره­ی عواملی که می­تواند در برتری یک جمع به جمع دیگر تعیین کننده باشد ندارم. این هم از پنجاهمین نوشته.