نوشته ۷۸ (مفهوم۱)

مفهوم چیست؟ خیلی ساده می­توان گفت مفهوم اطلاعات به وجود آمده در اثر پردازش ذهن است یا به عبارت دیگر مفهوم چیزی ست که فهمیده می­شود و فهمیدن به وسیله­ی پردازش ذهن روی داده ها صورت می­گیرد. بنابراین به ازای هر داده­یی که در مغز تجزیه و تحلیل شود، مفهوم به وجود می­آید.

برای انتقال مفهوم به دیگران ناچاریم از قرارداد استفاده کنیم. شاید مشهورترین داستان در این باره در مثنوی باشد که فردی به چهار فقیر فارس و عرب و ترک و روم به طور مشترک سکه­یی می­دهد و می­خواهند خرج کنند. همه­شان می­خواهند انگور بخرند ولی چون هر کدام به زبان خودشان می­گویند و دیگری متوجه نمی­شود میان­شان نزاع درمی­گیرد.

انتقال مفاهیم به وسیله­ی زبان صورت می­گیرد. منظور از زبان صرفاً کلام نیست بلکه به مجموعه­ی امکاناتی که انسان برای انتقال مفهوم خود به کار می­برد اطلاق می­شود. به عنوان مثال انسان با بدن خود نیز بسیاری از مفاهیم را منتقل می­کند که طبق تحقیقات انجام شده، حدود 60% مفهوم با بدن منتقل می­شود و امروزه تحقیقات وسیعی درباره­ی نحوه­ی اطلاع رسانی بدن صورت می­گیرد. حتی در بسیاری موارد زبان بدن فاش کننده­ی دروغ­های فرد و یا احساسات ناگفته­ش است.

آیا زبان می­تواند تمام وجوه یک مفهوم را بیان کند؟

ایجاد مفهوم از یک پدیده حتی واحد به مختصات مکانی-زمانی-فکری هر فرد بستگی دارد. می­توان گفت وقتی دو نفر از دو سمت یک پدیده را می­بینند، مفهوم ایجاد شده براشان یکی نیست. مثلاً در فیلم مستند عشق زنده است اثر موریس پیالا، در سکانس پایانی دوربین روی مجسمه­ی شخصی بلند مرتبه زوم می­کند که دست­ش را با حالت افتخار و غرور به جلو گرفته. راوی هنگام چرخش دوربین این جمله را می­گوید: دستی که برای افتخار بلند می­شود می­تواند دستی باشد که به نشانه­ی گدایی بلند شده است و وقتی جمله تمام می­شود، دوربین در زاویه­یی قرار گرفته که انگار آن دست، دست یک گداست!

می­توان گفت به ازای تمام افرادی که ادراکی از پدیده­ی واحد داشته­ند مفاهیم متفاوت به وجود آمده. حال اگر به همه­شان بگوییم آن­چه در ذهن­شان رخ داده بگویند، آیا هر کس می­تواند مفهوم خود را به صورت خاص خود بیان کند؟ این امر بسته به توانایی فرد در به کار گیری روش­های زبانی دارد. اگر فرد توانایی کافی نداشته باشد، نمی­تواند مجموعه عناصری بسازد که با آن مفهوم­ش را بیان کند و با بیان سرسری از آن می­گذرد.

شاید ساده­ترین ابزار کلامی ابراز مفهوم، صفت باشد. زمانی که می­گوییم فلان پدیده کوچک است یا بزرگ است، نتیجه­ی ارزیابی مغز را منتقل می­کنیم. زمانی که می­گوییم دلتنگ هستم یا شادم، احساسات­مان را به دیگران منتقل می­کنیم. در این جا باید به نکته­یی توجه کنیم که خیلی از صفت­هایی که ما در زندگی به کار می­بریم اعتبارشان را از موصوف می­گیرند ولی چیزی که در طول تاریخ اتفاق افتاده جان بخشیدن به صفت هاست که به نظر من یکی از خطرناک­ترین کارهای بشر بوده و حتی از جان بخشی انسان به ربات خطرناک­تر!

به­تر است مثالی بزنم. اگر من به شما راست بگویم و شما بخواهید کار من را ارزیابی کنید می­گویید تو صداقت داری.

صداقت صفتی ست که اعتبارش بستگی به کار من دارد اما صداقت امروزه موجودیت مستقل پیدا کرده و همین امر باعث می­شود که ازش سو استفاده شود. البته منظورم واژه­ی صداقت نیست، مفهوم­ش است. به­تر است درباره­ی این موضوع کمی توضیح دهم. کم­بودن واژگانی که مفاهیم را توصیف کنند باعث شده، به مفاهیم صورت کلی داده شود. به عنوان مثال زمانی که مادری با دیدن فرزندش می­گوید شادم با زمانی که زن با دیدن شوهرش می­گوید شادم آیا مفهوم­ش یکی ست؟ مسلماٌ نه، می­تواند در بخش حضور فرد مشترک باشد ولی در کیفیت حضور نه.

از لحاظ امکان هم تقریباً غیر ممکن است که بیاییم برای شادی مادر یک صفت بسازیم و برای شادی همسر صفتی دیگر. در آن صورت باید برای پدر و برادر و باجناق و همسایه هم صفت بسازیم و این فقط یک مورد است.

بنابراین بشر ناچار به استفاده از تعداد محدودی صفت است و راه ساده­تری که پیدا کرده این است منظورش را توضیح دهد و به یک صفت اکتفا نکند. برگردیم به مبحث قبل و تمام­ش کنیم و توضیح برای انتقال مفهوم را در بخش بعد خواهم گفت.

شادی، زیبایی، صداقت، عدالت، آزادی و مفاهیمی از این دست به دلیل کلی بودن و پوشاندن بخش زیادی از افکار و احساسات­مان کم کم قدرت پیدا کردند، و این قدرت چیزی جز باور مردم نیست!! مردم باور کردند که آزادی هست، عدالت هست و شادی هست و دنیای خود را با توجه به این مفاهیم توجیه می­کنند. با این که اول باید پدیده باشد و بعد مفهوم و بعد از آن صفت، در زندگی ما اول صفت هست و بعد مفهوم و بعد پدیده. ما می­گوییم عدالت هست ولی نمی­دانیم عدالت چیست. ما می­گوییم آزادی هست ولی نمی­دانیم آزادی چیست. هر فردی به نوبه­ی خود تلقی از این مفاهیم دارد ولی در سطح جمعی به یک برآیند نمی­رسد. به جای این که اول به وضعیتی برسیم که بعد بگوییم این عدالت است اول می­گوییم ما عدالت می­خواهیم و دنبال آن وضعیت می­رویم.

مهم­ترین و خطرناک­ترین وجه این پدیده اعمال قدرت است، نظام قدرت از هر نوع­ش، با مانور دادن روی مفاهیمی مانند عدالت، آزادی و انسانیت مردم را با خود هم­راستا می­کند، این امر در سراسر جهان صورت می­گیرد و بعد تلقی خودش را به عنوان حقیقت معرفی می­کند. حقیقت در واقع دست یافتن به ماهیت پدیده است و چون هر کس تلقی خاص خودش را از پدیده­یی دارد، نمی­توان حقیقتی برای آن متصور شد ولی این کلمه آن­چنان قدرتی دارد که احتمال نگفتن یا نشنیدن آن در یک مکالمه بسیار کم است.

این در واقع خلاف جریان فکری­ست که از پدیده به مفهوم می­رسد و نتیجه­ش این می­شود که قدرت قالب خود را برای مفهوم می­سازد و به وسیله­ی تبلیغات – امروزه تبلیغات فقط گسترده­تر شده-  مانند لباس جدید پادشاه آن را برای مردم باورپذیر می­کند.

نمی­خواهم بحث را سیاسی کنم ولی اگر شما سخنرانی­های تمام سیاست­مداران دنیا را بشنوید، محال است آن­ها از این شیوه در جلب مردم استفاده نکنند. اگر سیاست­مداری بیاید و با عدد و رقم و راهکار عملی تا زمانی که نگوید من برای شما آزادی می­آورم، عدالت می­آورم، امنیت می­آورم و مفاهیمی از این دست هرگز موفق نخواهد شد!

ادامه­ی بحث برای مطلب بعد.