نوشته ۱۹۵ (تلویزیون ۳)

سومین شباهت دین و تلویزیون در تشریع است: ایجاد قوانینی برای کل شئون زندگی. اگر دین با باید و نباید این عمل را انجام می­دهد، تلویزیون حرفی از باید نمی­زند. به همین دلیل حرف­ش مقبولیت بیش­تری دارد. او ما را وارد یک بازی می­کند و در این بازی بسیاری از مفاهیم را به ما تلقین می­کند. منظورم فقط سریال­های تلویزیون نیست.

زمانی که در برنامه­های جشن و گفت­وگوها از هنرمندان، ورزشکاران و .... می­خواهند درباره­ی فلان مسئله صحبت کنند و آن­ها هم مسلماً جواب­های مطلوب تلویزیون را خواهند داد، پیام نه از تلویزیون که از فرد محبوب مردم به­شان می­رسد: کسی که دوست­ش دارند. حالا مهم نیست که آن طرف چه می­گوید. تلویزیون باهاشان قراردادی نانوشته می­بندد، معروف­ت می­کنم، اگر عقیده­ت را به­م بفروشی. محبوب­ت می­کنم ولی به این شرط و آن شرط. هنرمندی که کتاب­ش هزارتا هم نمی­فروشد، باید از خداش باشد که چند میلیون نفر او را ببینند و حرف­هاش را بشنوند و شاید هم کتاب­ش را بخرند. آن­وقت رفتارش را باید ببینی در تلویزیون: مثل دلقک­ها می­شود. خنده­ت می­گیرد کسی را می­شناسی که اعتقادی به مذهب ندارد و ساعت­ها برات از معجزات مذهبی که براش اتفاق افتاده حرف می­زند. آیا اعترافی به حقارت از این بدتر دیده­اید؟ تلویزیون کسی را شکنجه نمی­کند و او را در موقعیت اجباری قرار نمی­دهد، ضعف­های خود فرد است که باعث این کار می­شود. هنرمندی که در تلویزیون جلوی چشم چند میلیون نفر وقیحانه دروغ می­گوید که باید هنرمند بودن­ش را هم زیر سوال برد، بیش­تر از این که براش تبلیغ بشود، برای تلویزیون تبلیغ می­کند. او بلندگویی می­شود برای عقایدی که تلویزیون می­خواهد منتقل کند، نقشی بیش­تر از بلندگو هم ندارد. اگر بخواهد کمی­ خودش باشد: تا شما به یک میان برنامه توجه می­کنید مهمان عزیز ما هم گلویی تازه می­کنند و بعد در خدمت­تان هستیم، در آن مدت به مهمان عزیز حالی می­کنند که جای شلنگ تخته انداختن نیست و زیاد دور برندارد. بعدِ میان برنامه می­بینیم حرف­های مهمان صد و هشتاد درجه عوض می­شود. برنامه­ی صندلی داغ که اوایل واقعاً داغ بود و حتی وقتی پشت صحنه اعترافات افراد را نشان می­داد، جالب­ترش می­کرد، الان به یک تریبون تبدیل شده و کاملاً سرد. اگر هم در برنامه­هایی می­بینید که حرف­هایی تازه و انتقادهایی نو گفته می­شود باز در راستای سیاست تلویزیون است.

در برنامه­های آموزشی و بهداشتی هم تلویزیون باید و نباید مطرح می­کند. در برنامه­های روان­شناسی بحث هنجار و ناهنجار مطرح می­شود. باید گریزی به بحث فوکو داشته باشم که می­گوید: بایدها و نبایدهایی که دین زمانی برای مردم وضع می­کرد، امروزه به وسیله­ی علم (روانکاوی) به مردم گفته می­شود. هنجار و ناهنجار این طور تعیین می­شود. اگر زمانی فرد هم­جنس باز را می­سوزاندند، امروزه به­ش برچسب بیمار می­زنند و علم این­گونه او را از جامعه طرد می­کند. تلاش­های فوکو در این زمینه باعث شد که آن­ها هم ارزیابی بشوند و جزیی از اجتماع به شمار بیایند. فوکو سال­ها باهاشان زندگی کرد که خیلی­ها به­ش انگ هم­جنس­باز زدند.

همان­طور که در مذاهب از داستان­ها برای انتقال مفاهیم و ارزش­ها استفاده می­شود، عمده­ی ارزش­های منتقل­شده از طریق سریال­ها و فیلم­هاست. فرد با درگیری در داستان راه ورود بسیاری از مفاهیم را باز می­کند. همان­طور که شما حرف­های دوست­تان را قبول می­کنید، چون به نظرتان فرد موجهی­ست، حرف­های نقشی که جلوتان بازی می­شود قبول می­کنید. شما وارد دنیایی می­شوید و با آدم­هایی زندگی می­کنید و اگر آن پیوند بین شما و شخصیت­ها به وجود بیاید، دیگر کار تمام است. آن­وقت می­توانید قبول کنید که یک فرد مثبت و موجه از دید تلویزیون همیشه موفق است و شما هم با این­که می­دانید، تا ته سریال را می­بینید! همیشه وقتی فیلم یا سریالی می­بینم، الگوهای زیادی در ذهن­م ساخته می­شود که به نوعی نقض­ش حساب می­­شود. مثلاً وقتی سریال اولین شب آرامش پخش می­شد، به ذهن­م رسید که یک داستان با این موضوع ساخته شود، دختری سر عروسی به پسری نه می­گوید و پسر آن­قدر ضربه می­خورد که خودش را بدبخت می­کند و می­رود زندان و همان­جا می­ماند و دختر با فرد جدید خوشبخت زندگی می­کنند اما عملاً چنین ایده­یی در تلویزیون ساخته نمی­شود. طرح فیلمنامه­یی داشتم که به دوست­م دادم و از روش فیلم­نامه نوشت، هرچند که قرار است دوباره با هم بنویسیم­ش. فردی از تلویزیون آمد و باهامان درباره­ش حرف زد، زمانی که داستان فیلم را گفتیم به­مان گفت چه نتیجه­یی می­خواهید بگیرید؟!! اصلاً نمی­توانست پایان باز برای فیلم متصور شود.

در تلویزیون پولدار خوشبخت نمی­توانید ببینید مگر این که مذهبی باشد و پول­ش هم ثمره­ی خدمت به مردم. الگوی خوبی­ست اما وقتی همه­ی فیلم­ها با یک الگو ساخته شوند، عملاً ارزش به ضد ارزش تبدیل می­شود. هر پدیده­یی برای شکسته شدن باید به کلیشه تبدیل شود. هیچ وقت یک فردی که دین ندارد انسان خوبی نیست هرچند خیلی از افراد متدین به ارزش­های انسانی پابند باشد. اگر چنین افرادی هم باشند خانواده و تربیت مذهبی دارند. انسان­های فقیر را خوش­بخت و راضی نشان می­دهند، همیشه کسی هست که به دادشان برسد و آخر قصه هم به جایی می­رسند ولی آخر قصه­ی واقعی فرق می­کند. این همان بهشتی­ست که هم دین و هم تلویزیون وعده­ش را می­دهند.

در امریکا سیستم برعکس است، خوشبخت کسی­ست که فقیر نباشد، شخصیت کاری موفق داشته باشد. او با قدرتی که دارد می­تواند از امکانات لذت ببرد و زندگی به­ش لبخند می­زند. رویای امریکایی کار بیش­تر، درآمد بیش­تر و زندگی راحت­تر است. آن­ها هم بهشت را تعریف می­کنند منتها به شیوه­ی خودشان.

می­توانیم رفتار پیروان مذهب و تلویزیون را شبیه هم بدانیم. گروه متعصب که تنها پوسته­ی ظاهری را می­بینند. این افراد چون پایگاه و ریشه­ی فکری ندارند، سریع مجذوب عقیده می­شوند و از آن­جایی که توانایی تجزیه و تحلیل ندارند، آن را دربست قبول می­کنند. اگر در تلویزیون کسی بگوید که فردا زمین نابود می­شود قبول می­­کنند و خودشان را زودتر می­کشند که زمین منفجر نشود و به فضا پرتاب نشوند. همان­طور که خیلی­ها با دیدن سوپرمن از بالای ساختمان پریدند در توهم پرواز.

گروه دوم کسانی هستند که از گروه اول خطرناک­ترند. آن­ها متعصبین ضعیف هستند. یعنی اگر قدرت داشته باشند همان کارهای متعصبین را انجام می­دهند، تلاش آن­ها محدود می­شود به پشت سر این و آن حرف زدن و ظاهری متین و موقر به خود گرفتن. این افراد اگر در جمعی قرار بگیرند در مورد فلان برنامه­ی تلویزیون کلی حرف می­زنند که بد است ولی خودشان با علاقه دنبال­ش می­کنند. می­توانیم به­شان منافق هم بگوییم. (یکی از دوست­هام می­گفت همه می­گن فیلم هندی مزخرفه اما همه تا تهشو می­بینن.)

گروه سوم کسانی هستند که به تحلیل نسبی مجهزند. آن­ها توانایی تفکیک مسائل و تجزیه و تحلیل را دارند و می­توانند بفهمند تلویزیون چه پیغامی براشان دارد. آن­ها از پوسته­ی ظاهری فراتر می­روند. مثل روشنفکرهای مذهبی.

گروه چهارم کسانی هستند که توانایی تجزیه و تحلیل دارند و چون می­بینند اثر تلویزیون بر توده­­ی مردم اثری انفعالی و تحمیق­کننده­ست آن را انکار می­کنند. همان­طور که عده­یی با دیدن تاثیر دین بر مردم، آن­را انکار کردند که معروف­ترین جمله­ هم حرف مارکس است که: دین افیون توده­هاست.

نمی­خواهم دین را نقد یا ارزش­گذاری کنم و در این نوشته هم جای تجزیه و تحلیل حرف مارکس و چرایی نتیجه­گیری­ش نیست. تنها منظورم طبقه­بندی چهار گروهی بود که رفتاری مانند هم داشتند.

نمی­توانیم تلویزیون از زندگی روزمره حذف کنیم و این ایده آن­قدر خام و غیر قابل تصور است که بخواهیم کالسکه را وسیله­ی حمل و نقل عمومی کنیم اما می­شود برنامه­ها را تجزیه و تحلیل کرد و تنها با یک وسیله: کتاب خواندن. شما نمی­توانید تلویزیون را نقد کنید اگر همه­ی اطلاعات­تان را از تلویزیون می­گیرید. چون به­ش اشراف ندارید و آنتی­تزی در مقابل­ش قرار نمی­دهید. باید به ابزار قیاس آن را نقد کرد و این تنها با کتاب خواندن امکان دارد، تنها راه جلوگیری از هجوم ناخواسته و اجتناب­ناپذیر امواج و استفاده از آن که مثل سیل به پایین می­آید ساختن سیل­بندهایی­ست که از آب بتوان بیش­ترین استفاده را کرد و کم­ترین آسیب را دید.

در نوشته­ی بعد درباره­ی سانسور می­نویسم.