نوشته ۱۹۳ (تلویزیون ۱)

 اگر ازتان بپرسند کدام مذهب بیش­ترین پیروان را دارد، چه می­گویید؟ بودایی، اسلام یا مسیحیت. اگر از من بپرسند پاسخ­م فرق می­کند: تلویزیون.

نمی­خواهم از شباهت ظاهری برنامه­های تلویزیون با دین، مجریان و بازیگران و عناصر تهیه با پیامبران و سیاست­گذاران با خدا استفاده کنم بلکه منظورم چند شباهت اساسی­تر است.

یک دین با پیروان­ش معنی پیدا می­کند. پبامبر می­آید تا مردم را به سمت خوش­بختی ببرد. او می­داند که از طرف نیرویی ماورا این جهان آمده است و باید مردم را به­ش دعوت کند. در نوشته­ی 181 گفتم که چطور اختلاف قدرت باعث جذب می­شود، وظیفه­ی پیامبر هم این است که اختلاف پتانسیل را به وجود بیاورد. تماسی برقرار کند تا مردم متوجه قدرت برتر بشوند. دلیل این که اولین پیروان دین­ها قشر ستمدیده و درد کشیده هستند، این است که ضعیف­ند، به نیرویی احتیاج دارند تا ازشان حمایت کند، به­شان قدرت و امکان زندگی به­تر در این دنیا را بدهد ولی طبقه­ی بالا به این قدرت مجهزند، آن­ها اختلاف پتانسیل را حس نمی­کنند، چون نیازهای مادی­شان برآورده می­شود و حتی دینی که داعیه­ی برابری باشد را نافی قدرت­شان و در نتیجه دشمن می­پندارند. به­تر است این دنیا را تعریف کنم: ما دو نوع نیاز جسمانی و روحانی داریم و دین حتی اگر نیاز روحانی­مان را برآورده کند، باز عملی دنیوی انجام داده­ست. اگر خیلی از پیروان ادیان توانسته­ند سختی­ها را تحمل کنند به خاطر آرامش و امید زندگی به­تر در آینده و یا آن جهان است و این آرامش خود یک امر دنیایی به حساب می­آید.

پیامبر چطور می­تواند به مردم نشان دهد که قدرت­ش از آن­ِ نیرویی برتر است؟ با معجزه. در واقع معجزه معنی قدرت را نمی­دهد، بلکه ضعف طرف مقابل است. پیامبر با معجزه ناتوانی مردم را به­شان نشان می­دهد و به دلیل همین ناتوانی­ست که مردم به سمت او می­گروند.

تلویزیون چه معجزه­یی دارد؟ مهم­ترین و اصلی­ترین معجزه­ی تلویزیون، که در تمام دنیا از آن استفاده می­شود، حرکت است. جان­بخشی به تصاویر ثابت و ساکن که فکر می­کنیم، زنده­ هستند. یک­جور مرده را زنده کردن. این که ما تصاویر را متحرک می­بینیم از ضعف چشم­مان در عدم تفکیک تصاویر از هم است. تلویزیون ما را در یک افسون­زدگی بصری قرار می­دهد. ما می­دانیم که این تصاویر عکس­های کنار هم قرار داده شده­ند، ولی پیروان اولیه، آن­هایی که با آمدن قطار به سمت دوربین سینما را ترک می­کردند چه؟ آیا می­توانیم بگوییم ما چون می­دانیم سحر نمی­شویم؟ مثل این است ادعا کنیم کسی الان به دیدن شعبده بازی نمی رود.

در این­جا ممکن است مسئله­ی سحر و معجزه مطرح شود، در واقع تفاوت این دو تنها در منشا ایجادشان است ولی تاثیری که هر دو می­گذارند یک­سان است. منتها معجزه تاثیر بیش­تر و پایدارتری دارد. در سحر هم شما هم از ضعف و ناآگاهی مردم استفاده می­کنید و پرنده­یی را در آستین­تان می­گذارید که متوجه­ش نمی­شوند و درست وقتی که مردم در اوج هیجان و انتظار، حالت بسیار تحریک شونده و آسیب­پذیر انسانی، هستند بیرون­ش می­آورید. اگر از جهت­گیری آسمانی و زمینی این دو بگذریم، هر دو یک مکانیزم دارند.

مسئله­ی دومی که مطرح می­شود، چرا سینما را در این مقوله وارد نکنیم؟ می­توانیم سینما را هم وارد کنیم ولی فرق سینما و تلویزیون مثل عبادت هر روز و هفته­یی یک بار به کلیسا رفتن است (به جز برای آدم­هایی که خوره­ی فیلم هستند و آن­ها هم کم­ند)

معجزه­ی دوم تلویزیون که باز از ضعف مردم ناشی می­شود، استفاده و تحریک غریزه است. اگر این امر در تلویزیون­های جهان به راحتی و بدون هیچ پرده­پوشی انجام می­شود، در ایران با توجه به محدودیت­ها و حریم­های سنتی، مذهبی در خفا انجام می­شود. قهرمان­های فیلم­ها دخترها و پسرهای جوان هستند که یا موضوع حول عشق­شان می­گردد یا در جریان داستانی نسبت به هم احساس عشق پیدا می­کنند. حتماً هم لازم نیست جوان باشند، در هر سنی، مهم این است بوی عشق به دماغ ما بخورد، مهم این است که ما لاس­های یک دختر و پسر را که ساعت­ها درباره­ی زمین و زمان حرف می­زنند و نمی­توانند دست هم را بگیرند و همدیگر را ببوسند جای­ بوسیدن و گرفتن دست بپذیریم، برای ما مردم ذهنی که همه­چیز را در ذهن­مان می­سازیم، عجیب­ترین استعاره­ها را حتی، کاری ندارد.

(دلم نمی­آید از حرف کیارستمی درباره­ی فیلم با موضوع خانوادگی در ایران ساختن بگذرم که گفت: "وقتی زن و شوهر و بچه­یی به سینما می­آیند، زن را در خانه با روسری می­بینند، نه شوهر زن­ش را در خانه این­طور می­بیند و نه کودک مادرش را، آن­وقت براشان قابل هضم نیست و من چنین فیلمی را نمی­سازم." دروغ گفتن و به دروغ خود احترام گذاشتن را می­توان در این حالت مشاهده کرد.)

حتی اگر دقت کنید، دیالوگ­های صحنه­های عاشقانه هم به شدت مصنوعی­ست، چون همیشه در حضور جمع (نظام سنتی خانواده) برگزار می­شود و اگر تنها باشند، انگار می­دانند که چند میلیون نفر دارند نگاه­شان می­کنند!! کنش­های عاشقانه هم محدود می­شود به خیره­شدن، گیج شدن و از خود بی­خود شدن که در محدوده­ی تک­نفره قابل اجرا­ست. حتی دوربین خودش نگاه­ش را مثل لحظه­یی که مادر و پسر به هم می­رسند به کناری نمی­برد (چون عشق­شان فراجنسی­ست)، با وقاحت به زن و شوهر می­گوید که وقتی بعد مدت­ها هم­دیگر را دیدید، باید از فاصله­ی دور همه­ی احساس­تان را منتقل می­کنید یا چند تا بچه­ی کوچک می­اندازند بین­شان که آن­ها را ببوسند و با موهای بچه­ها بازی کنند. این تصویر نخ­نما شده­ی عشق است و بازی با غریزه­یی که دیگر سالم نیست. فرد مجبور است تصاویر ذهنی­خودش را احساس کند و در خودش مچاله شود. اوایل او عشق را در ذهن می­سازد ولی کم کم دیگر آن­هم فراموش می­شود، دروغ تلویزیون را باور می­کند و به­ش احترام می­گذارد، مثل همیشه که همه­چیز را قبول کرده قبول می­کند که زن در خانه روسری سرش می­کند و برای این که فیلم ببیند حاضر است پیه همه­ی این کثافت­ها را به تنش­ بمالد. اگر هم فیلم خارجی می­بیند تمام هوش و حواس­ش مشغول سک زدن اندام زن­ها و جلو و عقب بردن صحنه­های اروتیک (erotic) است. نمی­فهمد فلان کارگردان که چنین قسمت­هایی را در فیلم می­گذارد چه حرفی داشته. او مالنا، رویابی­ها (ترجمه­ی خودم از dreamer­s) و حتی داگ­ویل را مانند فیلم پورنو (porno) می­بیند (در بوفه­ی دانشگاه شنیدم پسری به دوست­ش گفت داگ­ویل را ببیند چون فیلم پورنو است). از فرهنگی که در آن هنوز رابطه­ی جنسی در هفتمین صندوق مخفی­ست، وارد فرهنگی می­شود که آن را جزوی از زندگی روزمره می­دانند و تعریف، ارزش­گذاری و طبقه­بندی (classified) ش کرده­ند. (این بحث خیلی مفصل است)

معجزه­ی سوم سرعت است. کات­های سریع، تصاویری که کابوس­وار می­آیند و می­روند مانند موقعی که فرد مست است، نشئه است. کوندرا در رمان آهستگی به رابطه­ی سرعت و فراموشی اشاره می­کند. هر­چه سرعت بیش­تر، فراموشی بیش­تر. سرعت یک واکنش انکاری مدرنیته است که از دل آن بیرون آمده، بهره­وری مفهوم سرعت دارد، ولی سرعتی که واکنش است، فراموش کردن کابوس زندگی مدرن است، فراموش کردن رفتن به خانه و تنهایی شام خوردن است یا واکنش به لبخندی را ندیدن. همان­طور که همه­ی تکنیک­ها از غرب می­آیند، این تکنیک هم بدون مفهوم­ش وارد زندگی­مان شده. زندگی آرام و راحت­طلبانه­ی ما که روزی دو ساعت هم مفید کار نمی­کنیم سرعتی ندارد. این سنتز از دل کدام تز و آنتی­تز به وجود آمده؟ اما می­توانیم مظاهر این رفتار را در مردم ببینیم. در مترو مسافرها می­دوند، انگار با این قطار نروند و با قطار بعدی بروند کل نظم زندگی­شان به­هم می­ریزد. همین دلیل هم موجب می­شود که دیگران را هل بدهند و خودشان را به زور در واگن­های کیپ­تاکیپ آدم بچپانند که دیگر نفس کسی در نیاید. حتی خیلی­ها با دیدن دویدن دیگران می­دوند. ما چه چیز را باید فراموش کنیم؟ بی­مفهومی فیلمی که می­بینیم؟ احساس هیجان زودگذر که پیام  فیلم را قبول کنیم؟ بی­فکری­مان را و مولد نبودن­مان را؟ یک روز غیر مفید داشتن را؟ مهم این است که فراموش کنیم و فکر نکنیم، همین که مسئله­یی حل نشود به­تر است چون عادت به حل­ش نداریم و می­خواهیم دورش بزنیم. حتی دیگر فیلمی با ریتم کند و نما­های باز را نمی­توانیم ببینیم، اگر کارگردانی ده دقیقه دوربین را دور مجسمه­ی لنین بگرداند، فکر می­کنیم دارد کش­ش می­دهد و راحت اظهار نظر می­کنیم که فیلم مفهومی ندارد. در صورتی که این ماییم که عادت نکرده­یم موقع دیدن فیلم فکر کنیم. برداشت­مان هم محدود به تایید عقایدمان است، همان تقسیم بندی ساده و احمقانه خوب و بد، که باید عاشق خوب بشویم و حال­مان از بد به هم­ بخورد. خوب همیشه پیروز است و بد شکست می­خورد. در حالی که این مرزها در تفکر مدرن کاملاً شکسته شده است و در بسیاری از فیلم­ها نمی­توان گفت کدام درست است و کدام غلط. برای ما فرقی نمی­کند دوربین از چه زاویه­یی نگاه می­کند، ما دیالوگ­ می­خواهیم و ماسک احساس، کنش­های پیچیده را چون نمی­توانیم تحلیل کنیم برامان معنی ندارند و حق هم داریم، کنش پیچیده مال غربِ پیچیده است و ما اصلاً دنیا را این­طوری نمی­بینیم.

این می­شود که در اولین گام فرد ضعیف، خسته و بی­­کاری که فکر کردن براشان سخت است, تلویزیون را انتخاب می­کند. معجزه­ی تلویزیون قبولاندن ضعف­های فردی­ست. تو را روی کاناپه می­نشاند و برات لالایی می­گوید آن­هم با صدای قشنگ و همان­طور که افراد بی­کار دوازده ساعت یا بیش­تر را می­خوابند، ما (افراد بی­فکر) هم جلوی تلویزیون می­خوابیم.

ادامه­ی مطلب را در نوشته­ی بعد می­آورم.