نوشته ۹۳ (مجنون مرد اما جنون نه)

دوست عزیزم باعث شد که مطلبی درباره­ی مجنون بنویسم. اول درباره­ی ادبیات صحبت می­کنیم و تاثیری که روی مخاطب می­گذارد و بعد به مجنون می­رسیم. نمی­توان گفت هنر پس از پیدایش مذهب به وجود آمد ولی می­توان گفت که هنر در زهدان مذهب بارور شد، کم کم از این محیط بیرون آمد و در وجوه دیگر زندگی تنیده شد.

بنابراین می­توان گفت چیزی که مردم از هنرها انتظار داشتند نزدیک کردن­شان به خدا بود. در مورد نقاشی و ادبیات این انتظار به طور مستقیم تاثیر گذاشت: نقاشی­ها و متون مذهبی. حتی در آن زمان مردم نقاشان را هنرمند نمی­دانستند و آن­ها را صنعت­گرانی در خدمت معابد و سپس کلیساها می­پنداشتند. (تاریخ هنر نوشته­ی ارنست گامبریچ را حتماً بخوانید، بیش­تر از اطلاعات درباره­ی تاریخ هنر، دید تحلیلی خوبی از تغییر و تحولات هنری می­دهد)

نزدیک کردن به خدا از طریق آموزش آموزه­های مذهبی امکان داشت. با توجه به این که حکومت­های اولیه خاستگاه مذهبی داشتند و مفاهیم اخلاقی تعریف شده نیز در ساختار مذهبی متبلور شدند، می­توان این نظر را پذیرفت که آموزش قوانین اجتماعی و اخلاقی در سایه مذهب شکل گرفتند.

تاثیر کارکرد اولیه هنرها بر ماهیت­شان آن­قدر شدید بود که تعریف امروز مردم هم آموزشی بودن اثر هنری­ست که اصطلاحاً می­خواهند پیام داشته باشد (مشکل این جاست که چیزی را که خودشان قبول دارند پیام می­دانند) و هنوز در گزارش­ها می­بینیم که در مورد فیلم­ها و سریال­ها می­گویند بدآموزی داشت!

بحث را به مهم­ترین عامل ارزش­گذاری انسانی می­کشانیم: قدرت. قدرت در نهاد خود میل به مطیع کردن و اگر ملایم­تر بگویم حرف­شنوی دیگران دارد. در نظام طبیعت ضعیف به قوی تکیه می­کند مگر این که قدرت علیه­ش باشد. این سرسپردگی باید به گونه­یی در هنر وجود داشته باشد، بنابراین هنر برای تاثیر بر دیگران احتیاج به خلق ابزار اعمال قدرت دارد.

چه عاملی می­تواند در هنر قدرت به وجود آورد؟ همان پاسخ همیشگی: خدا.

عقیده­ی مردم بر این منوال بود که روح هنر الهی ست و هنرمند نیز وظیفه­یی الهی دارد و تصویر شان قدسی هنوز در ذهن مردم از بین نرفته است. می­توانیم از خدا پایین­تر بیاییم و به قدرتی متصل به قدرت خدا و یا در بعضی موارد خود خدا اشاره کنیم: شاه. از دید مردم شاه نماینده و احیاناً خود خدا بود. او قدرتی مافوق بشری داشت و هر کاری که انجام می­داد در نوع خود کامل­ترین کار بود کلمه­ی شاهکار یادگار همان دوران و تفکر است.

بنابراین ادبیات و نمایش و حتی نقاشی و مجسمه­سازی از شاه­ها و شاه­زاده­ها به کرات استفاده کرده­اند. این عمل نویسندگان و نقاشان تنها از روی ترس نیست، بلکه مردم علاقه­ دارند که درباره­ی کسی برتر از خودشان بدانند. درباره­ی به­ترین و دانشمندترین و شجاع­ترین و زیباترین فرد روی زمین. ادبیات رمانس در غرب و داستان­های ایرانی خصوصاً هزار و یک­شب پر از داستان شاهان و شاهزاد­گانیست که در دانایی و شجاعت و عشق ورزیدن بی­نظیرند. حتی در تراژدی­ها هم شاهان نقش اول را دارند.

به_­­تر است از بالای قله پایین بیاییم و به حرکت هنر و رسیدن آن به بطن اجتماع برسیم. قهرمانان بعدی پهلوانان و در مرتبه­ی بعد دانشمندان بودند که کم کم عشاق جای­شان را گرفتند. با این حال هنوز در اکثر داستان­ها و اشعار و حتی نمایش­ها شخصیتی فرزانه لازم بود که دُرِ حکمت از دهان­ش خارج شود و کم پیش می­آمد که مستی بیاید و به دیگران درس راستی بدهد.

نتیجه­ی آموزش مستقیم الگوبرداری مستقیم است. چه این عمل عقلانی باشد و چه برآوردن نیاز.

در ادبیات عاشقانه اسطوره­های ما لیلی و مجنون و در درجه­ی بعد شیرین و فرهاد بوده که ویس و رامین و وامق و عذرا و سلامان و ابسال و دیگران در مقابل این دو کم فروغ هستند. زمانی که در ادبیات ایران صحبت از عشق به میان می­آید که خود این فرآیند احتیاج به بحث مفصلی دارد، عمدتاً نگاه­ها به سمت لیلی و مجنون می­رود و یا حتی اگر بحث درباره­ی شاعری باشد، زمانی او را عاشق می­دانند که به معشوق نرسیده باشد.

این بحث را به نوعی می­توان به مازوخیسم ربط داد، زمانی که فرد از درد کشیدن خود لذت می­برد هیچ وقت نمی­خواهد درد تمام شود. مجنون هم دچار چنین بیماری بود. مکانیسم لذت بردن از درد در اکثر انسان­ها وجود دارد و این به­ترین راه تحمل مشکل است ولی تحمل تا زمان حل مشکل. افراط در این قضیه موجب بیماری می­شود. در قسمتی از لیلی و مجنون به مجنون می­گویند بیا لیلی می­خواهد ببیندت. مجنون تا خرگاه پیش می­رود و آن­جا غش می­کند (دارم به حافظه­م فشار می­آورم چون این داستان را دوره­ی دبیرستان خواندم). اگر او به لیلی برسد، دیگر می­میرد. چون دیگر دردی وجود ندارد و از درد لذت نمی­برد.

این که چرا مجنون در طول تاریخ به یک اسطوره تبدیل می­شود، بحث مفصلی دارد که به شرایط اجتماعی و تاریخی برمی­گردد و بعداً درباره­ش خواهم نوشت اما از این­همه صغری کبری کردن چیزی که می­خواهم بگویم این است: الگوبرداری از یک بیمار روانی که به ظاهر زیر مفهوم عشق صورت می­گیرد باعث می­شود که مردم به جای رفع نیازها در رنج نرسیدن به نیازها دست و پا بزنند و تجربه نشان داده کسانی که به عشق نمی­رسند برای شریک جرم پیدا کردن و تسکین به این عشاق ناکام پناه می­برند. خیلی حرف­ها برای گفتن بود ولی خب برای همین­قدرش هم کم­ند کسانی که بخوانند و خواندن متن کوتاه در وبلاگ­ها خواننده­ها بدعادت کرده.

مهم­ترین عامل قدرت گرفتن مجنون که بعد درباره­ش مفصل می­نویسم قدرت گرفتن عشق مجازی است، این که انسان تمام نیازهاش را در ذهن رفع کند. مشکل ما این است:

                   ناچشیده جرعه­یی از جام او        عشق­بازی می­کنم با نام او