نوشته ۱۸۴ (گلِ فراموشم نکن)

زمانی که چند نفر برای بقای بیش­تر دور هم جمع می­شوند، هر کدام وظایفی را قبول می­کنند و با هم تعامل دارند یک سیستم را تشکیل می­دهند. می­توانیم از همین لحظه سیستم را به عنوان یک موجود زنده در نظر بگیریم که با توجه به شرایط تغییر می­کند، پوست می­اندازد و تصمیم می­گیرد.

برای این که سیستم بهره­وری بیش­تر داشته باشد توجه به دو عامل ضروری به نظر می­رسد:

1. وظایفی که به عهده­ی فرد می­گذارند بیش­تر با توانایی­هاش منطبق باشد.
2. درگیری یک سری ابعاد فرد در سیستم باعث کم­رنگ یا محو شدن سایر ابعاد نشود.

در سیستم­های زندگی قدیمی فرزند دنبال راه پدر را می­گرفت و همان کار را ادامه می­داد. این شیوه دو ویژگی مثبت داشت: انتقال تجربه و دانش (عادت ایرانی­ها این بود که چیزی را ثبت نمی­کردند و به همین دلیل بسیاری از کارهای بزرگ غیر قابل تکثیر و تکامل شده است) و تکامل آن در طول زمان.

نکته­ی منفی بزرگ آن عدم اختیار بود و این که شاید اصلاً فرزند توانایی­هاش در کار دیگری باشد. بنابراین سیستم در یک پوست اندازی، به افراد اختیار داد که بنا به علاقه و توانایی­های خود شغل انتخاب کنند. اما آیا کسی آزادانه می­تواند شغل انتخاب کند؟ به این سوال در ادامه می­پردازم.

مورد دوم را می­توانیم ماشینیسم بنامیم اگر مفهوم کلی­تری را از آن استنباط کنیم: یک بعدی شدن (یا ابعاد محدود داشتن) انسان­ها در قبال زندگی. در این حالت فرد بسیاری از نیاز­هاش را فراموش یا محکوم می­کند. البته در هر سیستمی عملاً یک سری ابعاد کم­رنگ می­شوند و یا در ابعاد دیگر مستحیل می­گردند و بهره­وری یعنی به حداقل رساندن این امر.

یک خورده به عقب می­رویم. سیستم برای بقای خود باید و نباید­هایی را طرح می­کند که در قالب قانون، اخلاق و شرع و عرف تجلی می­یابد. این قوانین برای محدود کردن ابعادی­ست که در سیستم تعریف نمی­شود و پررنگ کردن ابعادی که برای سیستم مفید است. برای انجام بایدها و نباید­ها از دو شیوه می­توان استفاده کرد: آموزش و اجبار.

دلیل آموزش دیدن یک کودک از بدو تولد تا میان­سالی و حتی پیری، قبول باید­ها و نباید­ها، درست و غلط است؛ حتی آموزش علم برای استفاده از نیروی فرد در بهبود سیستم است. در واقع سیستم با این کار ارزش­های خود را به مردم تحمیل می­کند. اگر الزام از طریق آموزش نباشد، بحث اجبار پیش می­آید. سیستم افراد را مجبور به انجام کارهایی می­کند که دلیلی براشان ارائه نمی­کند.

این امر در هر جامعه­یی اتفاق می­افتد. اکثر افراد با توجه به قوانین سیستم بزرگ می­شوند و در همان حد رشد می­کنند و می­میرند. اما هر سیستمی بنا به ماهیت انسانی نمی­تواند ادعا کند که تمام ابعاد انسان را ارضا می­کند یا بیش­ترین ابعاد را در نظر می­گیرد. بنابراین روش پیش­رفته­ی تفکر و تصمیم­گیری داشتن دید سیستم پویاست: سیستمی که با زمان تغییر کند، قوانین و هنجارهاش مطابق با شرایط زمان مردم باشد و نیازهاشان را در نظر بگیرد. هر چه سیستم انعطاف­پذیرتر باشد دوام بیش­تری خواهد داشت و هر چه صلب­تر باشد شکستن و خرد شدن­ش بیش­تر خواهد بود.

نکته­ی مهم در این مقوله تعریف هویت است: چیستی فرد. چیستی را به دو صورت می­توان در نظر گرفت:

1. از دید خود فرد: به هر حال هر فرد تعریفی از خود و ماهیت­ش دارد و نمی­تواند آن­را انکار کند. هر چقدر هم که در این تعریف سیستم دخالت کند، باز وجوهی از این هویت کاملاً شخصی است. به قول استاندال: "تنها خود من می­دانم که چه می­توانستم شد. برای دیگران شایدی بیش نیستم."
2. در غیر حالت شخصی، فرد در سیستم تعریف می­شود و نظر دیگران درباره­ی وی به کارکرد وی در سیستم بستگی دارد. مثلاً سیستم خانواده، سیستم ورزشی، کاری و سیستم­های مختلف. در سیستمی بودن به فرد هویتی از جنس همان سیستم می­دهد. امکان ارزش­گذاری فرد از طریق تعاریف سیستم به وجود می­آید. می­توانیم بگوییم سیستم با به رسمیت شناختن فرد به او لطف می­کند. او را از موجودی که اهمیتی ندارد به فردی مهم تبدیل می­کند. در این ارزش­گذاری دیدیم که فرد باید در سیستمی عضو باشد چون ضرورت هم­نشینی انسان­ها این امر را ایجاب می­کند. بنابراین به دست آوردن هویت سیستمی برای اکثر افراد به صورت نیاز در می­آید.

جامعه­ی قدیم را در نظر بگیرید. یک دهکده با پنجاه نفر که هر کس کار خودش را داشت و همه همدیگر را می­شناختند. در آن­جا فرد بر مبنای شغلی که داشت شناخته می­شد، برای آن سیستم هویت داشت. اگر او نبود کار بقیه لنگ می­ماند، همین امر موجب ارزش و احترام می­شد. با رشد جوامع و زندگی­های شلوغ دیگر در سر هر کوچه سوپرمارکت هست. در هر خیابان چند پزشک با یک تخصص کار می­کنند. هزاران کارمند و کارگر مثل هم هستند. دیگر فرد هیچ ارزشی ندارد. اگر شما بد کار کنید، شرکت اخراج­تان می­کند و پشت­ش به هزار متقاضی آماده برای استخدام گرم است و همین پشت­تان را می­لرزاند. بحران هویت چیزی غیر از محو شدن فرد در یک نظام اجتماعی پر جمعیت نیست. دیگر انسان مهم نیست. در محاسبات توده­ی انسان را در نظر می­گیرند. رومن گاری در کتاب خداحافظ گاری کوپر می­گوید: "آدم حکم پول را دارد. هر چقدر بیش­تر کم ارزش­تر."

در این حالت یا افراد دچار انزوا می­شوند و یا گروه­های کوچکی تشکیل می­دهند که در آن­ها هویت خود را به دست بیاورند. این امر در جوانان بیش­تر است زیرا در این دوره، میل استقلال­طلبی و ارائه­ی توانایی­ها به چشم می­خورد. این همان پدیده­یی­ست که خودنمایی می­نامیم­ش. فرد می­خواهد در ارزش­گذاری سیستم نمره­ی خوبی بگیرد. هویت داشته باشد، بگوید من بالاتر و به­ترم. در این­ حالت فرد بر مبنای توانایی فکری و تربیت کارهای مختلفی را انجام می­دهد که بارزترین و سطحی­ترین آن هویت ظاهری­ست. یعنی فرد با ظاهر و رفتارش برای مدت کمی در آگاهی مردم نفوذ کند، یا تصویری در ذهن­شان بسازد. این تصویر همان­قدر زودگذر است که تصاویر در شعله­ی کبریت­های دخترک کبریت­فروش. البته ممکن است ایجاد هویت ظاهری برای جذب صورت بگیرد تا نیاز دیگری ارضا بشود. هویت در یک سیستم به نوعی تجلی قدرت فرد است و نشان دادن قدرت امکانات بیش­تری را براش فراهم می­کند.

میشل فوکو می­گوید: "ما فقط آن چیزی را می­دانیم که ساختار فکری یک عصر به ما اجازه­ی فکر کردن­ش را می­دهد."

نیوتن نمی­توانست قانون نسبیت را کشف کند چون ساختار فکری زمان­ش به او این اجازه را نمی­داد (هر چند که جملاتی مبهم در این رابطه در یاداشت­هاش دیده­اند). به نوعی دیگر می­توانیم بگوییم سیستم روی فکر و تصمیم­گیری ما تاثیر می­گذارد و بر مبنای قدرت و ضعف فرد، می­تواند تاثیر شدید یا کم باشد. حتی می­توانیم بگوییم غیر مستقیم سیستم برای ما تصمیم می­گیرد. چقدر شما در انتخاب رشته­تان تصمیم گرفتید؟ چقدر در پوشیدن لباس آزادید؟ آیا می­توانید وقتی مهمان می­آید پاتان را جلوش دراز کنید؟ نمی­خواهم مناقشه بشود و مفهوم کلی­تری مد نظرم بود که فکر می­کنم منتقل شده باشد.

همین که شما با کسی دوست می­شوید، سیستمی را تشکیل می­دهید و مجبورید یک سری ابعادتان را پررنگ کنید و یک سری را کم­رنگ. در این­حالت هم فردیت هر چند در به­ترین و آزادترین وجه منعکس می­شود، محدود است به رابطه و سیستم به وجود آمده. آیا اصلاً فردیت به جز در تنهایی امکان دارد؟